1.گفتنى است كه رويكرد معتزله به فلسفه در دوره‏هاى گوناگون و از سوى متكلّمان مختلف، يكسان نبوده است؛ امّا تعامل مثبت شمارى از متكلّمان نخستين معتزلى از فلسفه، در متون متعدّدى گزارش و بررسى شده است. شهرستانى از اثرپذيرىِ بشر بن معتمر (الملل و النحل، ج ۱، ص ۳۱) و نظام از فلسفه سخن گفته است (ر.ك: همان، ج ۱، ص ۵۳ - ۵۴): «قد طالع كثيراً من كتب الفلاسفة وخلط كلامهم بكلام المعتزلة». براى تحليلى از سخن شهرستانى در باره ارتباط معتزله متقدّم با فلسفه، ر.ك: فلسفه علم كلام، ص ۲۲ به بعد). چنان كه مخاطب اين شعر معروف ابونواس: «فقل لمن يدعى فى العلم فلسفة / ذكرت شيئا وغابت عنك أشياء» نيز نظام بوده است (الفهرست، ابن النديم، ص ۲۰۶). ابن نديم در بيان بهره‏گيرى نظام از مايه‏هاى فلسفى در شعر، تعبير معنادار «كلام فلسفى» را به كار برده است: «ذهب فى‏شعره مذهب الكلام الفلسفى». (همان جا). اين اثرپذيرى در سده‏هاى بعد نيز گزارش شده است. ابن مرتضى در باره متكلّم بزرگ معتزلى ابو الحسين بصرى (م‏۴۳۶ق) صاحب المعتمد فى اُصول الفقه و تصفح الأدلّة آورده است كه بهاشمه به دو دليل از وى نفرت داشتند: نخست آلوده كردن خود به فلسفه و سخنان اوائل و دوم رد و نقض ادلّه مشايخ (معتزله) (طبقات المعتزلة، ص ۱۱۸ - ۱۱۹). در باره اثرپذيرى معتزله از فلسفه نيز، ر.ك: شرح العقائد النسفية، ص ۱۱؛ شوارق الالهام، ج ۱، ص ۴۹ - ۵۰. در كنار اين اثرپذيرى‏ها نقدهاى متعدّدى نيز از سوى اعتزاليان بر آموزه‏هاى فلسفى در متون كلامى ايشان مطرح شده و گاه اثر مستقلى در نقد فلسفه نگاشته شده است.