الف. به كارگيرى مبانى و آموزههاى فلسفى در اثبات مسائل كلامى
پذيرش مبناى فلسفى و به كارگيرى آن در اثبات مسائل كلامى را مىتوان در بهره گيرى از برهان امكان و وجوب در اثبات خدا بر پايه تقسيمبندى موجودات به واجب و ممكن، پىجويى كرد. براى روشن شدن مطلب بايد گفت كه از نظر متكلّمان متقدّم، موجودات به قديم و حادث (محدث) تقسيم مىشوند. در عرف كلامى، قديم يعنى موجود ازلى و حادث يعنى موجود مسبوق به عدم يا نوپديد.۱ بر پايه اين تقسيم، متكلّمان در اثبات خدا از برهانى بهره مىگيرند كه به «برهان حدوث» معروف است. بر طبق اين برهان، با اثبات حدوث جهان و نيازمندىِ حادث به محدث (به دليل حدوث) ، وجود بارى تعالى به عنوان پديدآورنده و صانع هستى، اثبات مىگردد.۲
ابو اسحاق ابراهيم بن نوبخت۳ در باره موجودات، دو گونه تقسيمبندى مطرح
1.«القديم: هو الموجود فى الأزل. و إن شئت قلت: القديم هو الموجود الذى لا أوّل لوجوده، أو لا ابتداء لوجوده، و كلّ ذلك فى المعنى واحد. و الذى لوجوده أوّل هو المحدث.و المحدث: ما لوجوده أوّل و ابتداء و كلاهما واحد.و الحادث: ما يتجدّد وجوده فى الحال». (الحدود و الحقائق، مقرى نيشابورى، ص ۲۳ - ۲۴). در متون متأخّر كلامى نيز همين تعاريف آمده است : «فالقديم فسره المتكلّمون بأمرين متلازمين: أحدهما ما لا أوّل لوجوده، و ثانيهما ما لا يسبقه العدم، و كذا المحدث أما الّذى لوجوده أوّل أو الّذى سبقه العدم» (إرشاد الطالبين إلى نهج المسترشدين، ص۱۵۰).
2.براى اين برهان، ر. ك: شرح جمل العلم و العمل، ص ۳۹ و ۴۳ (الاجسام محدثة لأنّها لم تسبق الحوادث فلها حكمها فى الحدوث و لا بدّ لها من محدث لحاجة كل محدَث فى حدوثه إلى محدث كالصياغة و الكتابة و النساجة؟) الكافى (حلبى) ص ۳۹ به بعد؛ تقريب المعارف، ص ۷۱ - ۷۲؛ تمهيد الاُصول، ص ۸ به بعد؛ الاقتصاد، ص ۶۵؛ المنقذ من التقليد، ج۱، ص ۲۸ بحث: القول فى اثبات محدث الجسم تبارك و تعالى.
3.در باره نويسنده الياقوت گفتنى است كه اقبال آشتيانى با استناد به شواهدى، روزگار وى را نيمه اوّل سده چهارم هجرى دانسته است (ر.ك: خاندان نوبختى، ص ۱۶۶ - ۱۶۷). از سوى ديگر، مادلونگ احتمال داده كه اين اثر، يك يا دو قرن پس از تاريخى كه اقبال ذكر مىكند، نوشته شده است. استدلال وى ناهماهنگى ديدگاههاى وى با آراى خاص نوبختيان است كه مفيد گزارش كرده است. (مادلونگ، مكتبها و فرقههاى اسلامى در سدههاى ميانه، ص ۱۲۲). براى اين موارد، ر.ك: «بررسى آراى كلامى اختلافى شيخ مفيد با نوبختيان با تكيه بر احاديث الكافى» چاپ شده در مجموعه مقالات فارسى كنگره بين المللى ثقة الإسلام كلينى، ج ۵، ص ۲۱۹.
