قلمروهاى فرهنگى - تمدّنى مندرج در كتاب «نقض»
با توجّه به تعاريف گوناگون فرهنگ و تمدّن و نيز اختلافِ آرا در باره نسبت ميان اين دو مفهوم، به اين تعريف بسنده مىشود كه دستاوردهاى معنوى و مادى يك جامعه يا قوم يا ملّت در طول تاريخ آنها، فرهنگ و تمدّن ايشان ناميده مىشود كه رابطه بود و نمود با يكديگر دارند و همين مبنا معيار مراجعه به متن نقض خواهد بود.
الف. علمدوستى
از نخستين مصاديق روشن تعيينكننده سطح فرهنگ و تمدّن در ميان هر جامعه، جايگاه علم و دانش در ميان آنهاست.
مفهوم علمدوستى، مصاديق فراوانى دارد كه در متن كتاب نقض به بعضى از آن اشاره شده است. آن گاه كه مؤلّف بعض فضائح الروافض از كتابهاى اندك شيعه در سراهاى آنها ياد كرده است، ۱ مؤلّف كتاب نقض در برابر، به فراوانى اين كتابها در درون و برون سراهاى شيعيان در شهرهاى عراق و خراسان اشاره كرده و وجود آشكار او شناخته شده اين مراكز را آشكارا در همه جا گزارش مىكند.
1. وجود فضاهاى علمى
عبد الجليل براى ردّ ادعاى تقيه در دعاوى مذهبى - كه از سوى مؤلّف بعض فضائح الروافض ۲ طرح گرديده - ، به وجود دهها كرسى تدريس و منبرهاى علمى در مساجد و مدارس شيعيان اشاره كرده است ۳ كه اين فضاها از تكاپوهاى آشكار علمى شيعيان
1.... هيچ سرايى از سراهاى محقّقان ايشان نيست و الّا از اين كتابها يكى و دو در آن سراها باشد (نقض، ص۱۷).
2.... رافضى را عادت باشد كه چون مذهب وى فراروى وى دارى، انكار كند و تقيه روا دارد (همان، ص ۱۹).
3.... كتب شيعه اصوليه، ظاهر و باهر است و بيرون آن كه در سراهاى ايشان باشد، نسختهاى بسيار در كتبخانههاى بلاد اسلام نهاد است... ، به رى در كتبخانه صاحبى و به اصفهان در كتبخانه بزرگ و به ساوه در كتبخانه بوطاهر خاتونى و به همه شهرهاى عراق و خراسان معروف و مشهور ... اين طايفه را در بلاد اسلام و شهرهاى معظم، هزاران كراسى و منابر و مدارس و مساجت است كه در آن تقرير مذهب كنند به ظاهر به حضور ترك و تازى و نوبتهاى عقود مجالس ايشان اظهر من الشمس است و آنچه مذهب ايشان باشد در اصول و فروع پوشيده ندارند در گفت و كتب و فتوى ... در معنى تقيه به وقت نزول مضرّت روا دارند و موافقاند در اين معنى با ايشان همه عقلا و همه طوايف مسلمانان كه دفع مضرت معلوم و مظنون از نفس واجب باشد (همان، ص ۱۹).
