1. نام مناطق جغرافيايى
فرهنگها و تمدّنها در خلأ شكل نمىگيرند؛ علاوه بر وجود گروه يا مردم، نيازمند جغرافيا هم هستند. عبد الجليل به همان شهرها كه مؤلّف اشاره كرده، پرداخته است: قم، ۱ كاشان، ۲آبه، ۳ ورامين، ۴ سارى و اُرَم، ۵ سبزوار ۶ و پويايى و پايايى فرهنگ و تمدّن اسلامى در اين شهرها را از طريق آثار نشان داده است. او از اين آثار، به شكل زير ياد كرده است:
جوامع: در تاريخ اسلام، مساجد، يكى از معتبرترين جلوهگاه فرهنگ و تمدّن اسلامى بودهاند و توانستهاند توان هنرمندان و معماران مسلمان را جلوهگر سازند. مساجد دو نوع بودهاند: مساجد كوچك كه در محلّهها ساخته مىشدهاند و مساجد جامع كه در مركز شهر و معمولاً در ميان بازار مركزى بنا مىشدند. عبد الجليل در اين جا با ذكر دو نوع از جوامع ۷ - كه يكى در بيرون شهر و ديگرى در درون شهر ساخته شدهاند - ، اهتمام شيعيان را به برپايى يكى از مهمترين مظاهر و جلوهگاههاى فرهنگ و تمدّن اسلامى، نشان داده است.
معمارى جوامع: سپس از معمارى مسجدهاى جامع با عبارات كوتاه امّا مهم، ياد كرده است. به نقل عبد الجليل، اين مساجد جامع در شهرهاى شيعى از اين بخشها تشكيل مىشدهاند:
يك. مقصورههاى بازينت؛ دو. منبرهاى متكلّف؛ سه. منارههاى رفيع. ۸ اين گزارش نشان مىدهد كه شيعيان، هم به حكم مسلمانى، به ساخت مهمترين و بزرگترين جلوهگاه تمدّن اسلامى توجه داشتهاند و هم به حكم عقل و
1.همان، ص ۱۹۹.
2.همان، ص۲۰۰.
3.همان جا.
4.همان، ص۲۰۲.
5.... از جوامع كه .... عراقى كرده است بيرون شهر و آنچه كمال ثابت كرده است در ميان... (همان، ص۱۹۴).
6.همان، ص۱۹۵.
