10. محتسِب
نظام حِسبه، يكى از بخشهاى مهم اداره اجتماعى در تاريخ اسلام بوده است كه گاه نهادى مستقل بوده و گاه وابسته به نهاد قضا عمل مىكرده است. عبد الجليل از وجود نظام حسبه در شهر شيعى قم ياد كرده و برخوردارى آن را از نهادهاى تمدّنى نشان داده است. سپس با ذكر دو ويژگى تخصّص و برخوردارى از نَسَب عالى محتسب، حال او را در هنگام انجام دادن مأموريتهاى خود در ميان مردم بيان كرده و آن گاه مسئوليتهاى او را به شرح زير توضيح داده است:
اوّل: نهى از منكر؛ دوم: نظارت بر برپايى منظّم و مقرّر جلسات تدريس، مناظره، مجلس وعظ و حلقه ذكر. ۱ جالب آن كه در ضمن بيان اين مسئوليتها، عبد الجليل، ذهن خواننده متن خود را به كار گرفته و توانسته براى او بازارهاىشلوغىكه محتسب در آنها راه مىرفته و بر قيمت كالاها نظارت نموده و با متخلّفان برخورد قاطع داشته، ترسيم نمايد و نيز جلسات درس مدرّسان گوناگون، مجالس مناظره علما و محافل خطبا و حلقههاى ذكر صوفيان را پيش چشم او آوَرَد و با اعلام مسئوليت محتسب در نظارت بر زمان و مكان اين مجموعههاى علمى، وجود آنها را نيز اثبات كرده و از نظم حاكم بر برپايى اين محافل ياد نمايد كه رشد تمدّنى شهر را نشان مىدهد.
ب. فرهنگ و تمدّن اسلامى ويژه شيعيان
1. بناى زيارتگاه
شيعيان به خاطر عشق و علاقه شديدى كه به خاندان رسالت داشتهاند، كوشيدهاند در هر كجا ياد آنها را زنده نگه دارند. يكى از راههاى رسيدن به اين مهم، بناى مزار بر محلّ دفن سادات اهل بيت عليهم السلام بوده است. بناها علاوه بر رونق فرهنگ اسلامى، چون: برگزارى مراسم عبادت و دعا و اعتكاف و ختم قرآن، مايه رونق تمدّن اسلامى نيز
