جامعه شيعيان، با پرورش ده‏ها فقيه و متكلّم، خطيب، زاهد و محدّث و اديب و مفسّر و ايجاد ده‏ها مدرسه، كتاب و كتاب‏خانه، مسجد و جامع، مزار و... نيز پايبندى به ده‏ها رسم معروف در فرهنگ اسلامى و نيز ابداع رسوم ويژه فرهنگ شيعى، نقش غيرقابل انكارى در تمدّن اسلامى داشته‏اند.

نتيجه‏گيرى‏

مى‏توان از روايت عبد الجليل قزوينى دريافت كه شيعيان، نقش‏هاى زير را در فرهنگ و تمدّن اسلامى داشته‏اند:
1. مشاركت در تداوم فرهنگ و تمدّن اسلامى در مناطق خود؛
2. مشاركت در ساختار ادارى فرهنگ و تمدّن اسلامى؛
3. مشاركت در ساختار سياسى فرهنگ و تمدّن اسلامى؛
4. مشاركت در ايجاد رقابت فرهنگى درونى در تمدّن اسلامى؛
5. سهم ايرانيان در شكوفايى فرهنگ شيعى و تمدّن اسلامى.
اين دريافت نيز به دست مى‏آيد كه با توجّه با اين كه ايران، جايگاه رواج و رونق فرهنگ شيعى تا روزگار مؤلّف بوده است، مى‏تواند سهم ايرانيان در رونق فرهنگ و تمدّن اسلامى را نيز نشان دهد.
البته ناگفته نماند كه عبد الجليل از ديگر طبقات فرهيخته شيعه كه آنان نيز نقش غيرقابل انكارى در ابعادى از تمدّن اسلامى داشته‏اند، همچون پزشكان، فيلسوفان، منجّمان، مورّخان و رياضى‏دانان ياد نكرده است كه مى‏توانسته هم حاصل نگاه متكلّمانه و فقيهانه او باشد و يا اين كه حكايت از كم رونقى اين دانش‏ها در دوران مؤلّف داشته باشد كه خود از علل انحطاط تمدّن اسلامى هم به شمار مى‏آيد.

فهرست