معيّن به آنها منسوب گردد؛ امّا اين بدان معنا نيست كه چون اين اصطلاح، تازه خلق شده، در گذشته چنين مفاهيم و مصاديقى وجود نداشتهاند؛ آنها بودهاند هر چند نه به اين نام و نشان كنونى و فرهنگ و تمدّن هم در مفهوم و مصاديق گوناگون خود از همين مقولهاند. بنا بر اين، كوشش براىاستخراج مفاهيم منطبق بر اين دو و نيز مصاديق آنها از متنى چونان نقض، كنشى غير محقّقانه نخواهد بود. هرچند در اين ارتباط، ميان متنهاى گوناگون هم تفاوت وجود دارد، يعنى همه مفاهيم و مصاديق يك موضوع را از هر متنى نمىتوان به يك اندازه استخراج كرد. با اين مقدّمه، به سراغ متن كتاب نقض مىرويم و به استخراج گزارشهاى فرهنگى و تمدّنى از آن مىپردازيم.
ويژگى متن كتاب «نقض»
مهمترين ويژگى متن اين كتاب، خروج آن از قالب معهود يك متن كلامى است؛ چرا كه در متون كلامى، به اقتضاى اين دانش، به بيان و تبيين شمارى از گزارههاى پذيرفته شده در چارچوبهاى معيّن مذهبى يا دينى پرداخته مىشود و عمدهترين هنر مؤلّف يك متن كلامى، تسلّط بر استدلالهايى منطقى و معقول در باره عقايد مقبول خويش و آگاهى از معايب و مغالطات موجود در عقيده مطرود خويش است و بس.
در متن كتاب نقض، هرچند مؤلّف را در نگاه نخست بايد يك متكلّم دانست و فضاى تدوين كتاب را به گفته خود او در مقدّمه، ۱ فضاى كلامى به شمار آورد و بخشهايى پُرحجم از متن را نيز مطابق با چارچوب معهود دانش كلام ارزيابى كرد، امّا اين همه ماجراى اين متن نيست؛ چرا كه بخشهاى قابل توجّهى در متن وجود دارد كه به موضوعات نامعهود در متون كلامى پرداخته و به اصطلاح، فراتر از آن رفته است.
1.... مثبتان توحيد و عدل را و مقران نبوّت و امامت را و متابعان شريعت را به تهمت كذب منسوب كرده و سادات بزرگوار و مشايخ كبار را بىحجتى داشته... (نقض، ص ۵).
