عروج ملكوتى پيامبر صلى اللَّه عليه و آله ، به مرور زمان ، فرقهها و نحلههاى درونْدينى متعدّدى در اسلام شكل گرفته است ، هيچ ترديدى نيست .
با مطالعه و تفحّص در كتاب نقض ، چنين فهميده مىشود كه بسيارى از فرقههاى اسلامى موجود در جهان اسلام ، در زمان مرحوم عبد الجليل قزوينى نيز شكل گرفته بودند و بلكه در آن زمان (يعنى قرن پنجم و ششم هجرى) ، كشمكش و اصطكاك ميان برخى از فرقههاى اسلامى ، از جمله معضلات مهمّ جهان اسلام بوده است .
مرحوم عبد الجليل قزوينى ، در چندين جاى كتاب ، به عدد 73 در بيان تعداد فرقههاى اسلامى تصريح نموده و سپس ضمن خارج نمودن برخى از نحلهها همچون: دهريّه ، طبايعه ، فلاسفه ، ملاحده ، تناسخيّه و نصرانيّه ، از زيرمجموعه 73 فرقه اسلامى ، به نحوه انشعاب همه فرقههاى اسلامى از سه فرقه اصلى (شيعه، حنفيّه و شافعيّه) پرداخته است .۱
او براى مثال ، فرقههايى همچون : زيديّه ، اخباريّه ، فطحيّه و كيسانيّه را از زيرفرقههاى مكتب تشيّع ، و فرقههايى مانند : نجّاريّه ، معتزله ، باذنجانيّه ، كرّاميّه و بااسحاقيّه را از زيرفرقههاى مكتب حنفيّه ، و فرقههايى مثل : مجبّره ، اشاعره ، مشبّهه ، كلّابيّه ، جهميّه ، مجسّمه ، حنابله و مالكيّه را از زيرفرقههاى مكتب شافعيّه عنوان نموده است .۲
ديدگاه تقريبى عبد الجليل در خصوص فرقههاى اسلامى
يكى از جهتگيرىهاى مهمّى كه صاحب نقض ، در مقام ادّعا و شعار در لابهلاى مباحث خود در كتابش اتّخاذ نموده ، برخورد تقريبى و به عبارتى ديگر، تعامل مثبتِ نسبى ، با همه فرقههاى اسلامى است . البته او در مواضعى از كتاب ، به اين ادّعاى خود ، پاىبند نمانده و واكنشهاى ضدّ و نقيضى در مقام نقد برخى از فرقهها و يا پيروان آنها از خود نشان داده و از شتم و سبّى كه در جاهاى مختلف كتاب ، از آن تبرّى جسته ، دورى نكرده است .
1.ر.ك: نقض ، ص ۴۵۷ و ۴۶۲ .
2.ر.ك: همان ، ص ۴۵۷ .
