و مدرسه شيخ حيدر مكّى به در مصلحگاه... . ۱
و بيرون از اين كه شرح داده آمد در رى چند مدرسه معمور هست كه در آن جا ذكر خير و قرآن و نماز و طاعت مىرود. ... و مساجد و منابر سادات شيعه را خود حدّى نيست از بزرگ و كوچك كه به ذكر همه، كتاب مطوّل شود تا بدانند كه دروغ محض گفته است و حوالت كرده است به نقصان سلاطين كبار؛ و گفته است كه: «منع كردند از مدرسه و مسجد» ... . ۲
مدرسه ديگرى كه در رى بوده كه عبد الجليل در اين جا از آن نامى نبرده، امّا در جاى ديگر كتاب، به مناسبتى نقل كرده، مدرسه خود اوست. وى مىنويسد:
در شهور سنه خمسين و خمسمائه مرا روز آدينه به مدرسه بزرگ خود نوبت مجلس بود... . ۳
2. قم
در آن روزگار، قم از شهرهاى بزرگ و آباد بود و از نظر دينى و فرهنگى، از مهمترين شهرهاى ايران به شمار مىرفت. جلسات قرائت قرآن و تفسير، همواره بر پا بوده است. در مدارس علمى متعدّد اين شهر، درس و بحث و مجالس علمى بسيارى چون فقه و اصول، صرف و نحو و لغت و... همگى بر قرار بوده است. او مىنويسد:
در شهر قم كه همه شيعتاند آثار اسلام و شعار دين و قوّت اعتقاد چون باشد از جوامع كه بلفضل عراقى كرده است بيرون شهر، وآنچه كمال ثابت كرده است در ميان شهر و مقصورههاى بازينت و منبرهاى با تكلّف و منارههاى رفيع و كراسى علما و نوبت عقود مجالس و كتبخانههاى ملء ۴ از كتب طوايف و مدرسههاى معروف چون: مدرسه سعد صلب، و مدرسه اثر الملك، و مدرسه شهيد سعيد عزّ الدين مرتضى - قدّس اللَّه روحه - و
1.محلّهاى ازمحلات آن روز رى. براى بررسى بيشتر، ر.ك: تعليقات نقض، ص ۲۹۸ - ۳۰۳ (تعليقه ۲۲).
2.نقض، ص ۳۴ - ۳۷.
3.همان، ص ۱۳۷.
4.كتابخانههاى پُر.
