به والى و حاكم شدن ابن يسع در شهر قم و قزوين و بيرون آوردن كاريزى به قزوين كه آب آن در عرصه قزوين جارى و روان است، اشاره كرده است.۱
اهميت شهر قزوين موجب گرديده كه در آثار جغرافياى تاريخى در سدههاى مختلف، از قزوين ياد شود. شرح و بيانِ هر چند كوتاه آنها خارج از حوصله اين نوشتار است و در اين جا فقط به برخى از آنها اشارهاى كوتاه شده است.
2 . پيدايش قزوين
اعتماد السلطنه نوشته است:
بعضى از علماى جغرافى گفتهاند يكى ديگر از شهرهاى قديم مدى [ماد ]«ارساس» بوده كه قزوين حاليه باشد و اين شهر را يونانيان «سيروپولى» مىناميدهاند؛ يعنى شهر سيروس. ۲
در يك اثر جغرافيايى مشهور دهه نخست سده چهارم هجرى خورشيدى آمده است:
همينقدر قدمت اين شهر (قزوين) از اين جا معلوم مىشود كه پيش از تمام شهرهاى شمالى وجود داشته و بحر خزر كه اروپايىها آن را درياى قزوين يا كاسپين نامند، به اسم اين شهر معروف شده است. ۳
در بررسى اين سخن، قابل ذكر است كه شهرت درياى خزر به عنوان درياى قزوين، بىترديد بيانگر اهميّت اين شهر است؛ امّا تقدّم پيشينه آن بر تمام شهرهاى شمال، نيازمند ارائه مستندات لازم است و مواردى وجود دارد كه صحّت اين ديدگاه را مورد ترديد قرار مىدهد. از جمله تقدّم قدمت گرگان بر قزوين است. يكى از نامهاى كهنِ گرگان، هيركانى بوده است. هيركانى از ساتراپهاى هخامنشيان به شمار مىرفته است. ۴ از سويى يكى از نامهايى كه بر درياى خزر اطلاق شده، درياى
1.تاريخ قم، ص ۷۸۲.
2.مرآت البلدان، محمّد حسن خان اعتماد السلطنه، ج ۴، ص ۲۰۷۳.
3.جغرافياى مفصّل ايران، مسعود كيهان، ج ۲، ص ۳۶۹.
4.همان، ص ۱۳.
