هدایت خاصّ قلبی كه حاصل به كار بستن هدایت همگانی و پیاده شدن ایمان در زندگی است.
میتوان گفت که تفاوت میان هدایت عامّ و هدایت خاصّ، در بالاترین مراتب آن، در حقیقت، تفاوت ایمان و یقین است؛ چنان که در روایتی از امام حسن علیه السلام آمده كه در پاسخ سؤال پدرش امیر مؤمنان علیه السلام از او، در باره فرق ایمان و یقین، فرمود:
بَینَهُما شِبرٌ. قالَ: و كَیفَ ذاكَ؟ قالَ: لِأَنَّ الإِیمانَ ما سَمِـعناهُ بِآذانِنا و صَدَّقناهُ بِقُلوبِنا، وَ الیَقینَ ما أبصَرناهُ بِأَعیُنِنا وَ استَدلَلنا بهِ عَلی ما غابَ عَنّا۱؛
فرقشان یک وجب است. فرمود: «چگونه؟». گفت: چون ایمان، آن است كه با گوشهای خود بشنویم و با دلهایمان تصدیقش كنیم، و یقین، آن است كه با چشم چشم [سر و یا دل] ببینیم و به وسیله آن، به آنچه از ما پنهان است، پی ببریم.
بنا بر این، هدایت عامّ _ كه مقدمه ایمان است _ مانع وسوسه اعتقادی و اضطراب روانی نیست، اما هدایت خاصّ، چون ریشه در شهود قلبی و یقین دارد، موجب اطمینان و آرامش دل و مانع وسوسه و اضطراب روحی است. این نكته دقیق معرفتشناسی را میتوان در روایتی كه در تبیین و تفسیر آیه مورد بحث، از امام صادق علیه السلام نقل شده، به روشنی ملاحظه كرد. متن سخن امام علیه السلام این است:
إنَّ القَلبَ لَیَتَرَجَّجُ۲فیما بَینَ الصَّدرِ وَ الحَنجَرَةِ حَتّی یُعقَدَ عَلَی الإِیمانِ، فَإِذا عُقِدَ عَلَی الإِیمانِ قَرَّ، و ذلِکَ قَولُ اللّهِ عز و جل: «وَ مَن یُؤْمِن بِاللَّهِ یَهْدِ قَلْبَهُ»۳؛
دل در میان سینه و نای، بی قراری میكند، تا آن گاه كه با ایمان، گره خورَد و چون با ایمان گره خورد، آرام میگیرد، و این است [معنای] سخن خداوند عز و جل كه: «هر كه به خدا ایمان آورَد، [خدا] دلش را هدایت میكند».
هنگامی ایمان با جان گره میخورد كه انسان به مرتبه یقین واصل گردد. در این موقعیت است كه دل به آرامش حقیقی دست مییابد، و بدین سان، هدایت خاصّ الهی در بالاترین مراتب، با یقین همراه میگردد؛ چنان كه در بیان نورانی امیر كلام علیه السلام این معنا به روشنی تبیین شده است:
1.. مشكاة الأنوار، ص۴۸، ح۳۴؛ بحار الأنوار، ج۷۰، ص۱۸۲، ح۵۲.
2.. الرَّجُّ، التحرّک و الاهتزاز (القاموس المحیط، ج۱، ص۱۹۰ «رجج»).
3.. الكافی، ج۲، ص۴۲۱، ح۴؛ المحاسن، ج۱، ص۳۸۸، ح۸۶۵، عن أبی بصیر؛ بحار الأنوار، ج۶۸، ص۲۵۵، ح۱۳.
