ابتدا به واژهشناسي «هدايت» پرداخته و با پيگيري مفهوم آن در متون ديني و گرهزدن قرآن و حديث در گونهشناسي هدايت در مسير پاسخگويي به برخي از اين پرسشها، کوشيده است.
واژهشناسی «هدایت»
«هدایت» در مقابل «ضلالت» از ریشه «هـ د ی» مصدر و به معنای نشان دادن راه درست برای رسیدن به مقصد است. خلیل بن احمد فراهیدی، پس از ذكر معنای هدیه، در تبیین معنای دیگر این مادّه میگوید:
الهدی: نقیض الضلالة، هدی فاهتدی، والهادی من كل شیء أوّله... و الدلیل یسمّی هادیاً لتقدمه القوم بهدایته۱؛
هدایت، نقیض ضلالت است، به راه آمد و هدایت یافت، و هادی به اول هر چیز میگویند... و به دلیل و راهنما از آن رو هادی میگویند كه پیشاپیش قومش آنها را راه مینماید.
ابن فارس نیز برای این واژه دو معنای اصلی ذكر كرده است: یكی، جلو رفتن در راه برای راهنمایی و دیگری، هدیه كه در فارسی به پیشكش ترجمه میشود. متن سخن او این است:
الهاء و الدال و الحرف المعتلّ: اصلان [احدهما] التّقدم للإرشاد و الآخر بعثة لطف۲؛
«هـ» «د» و حرف معتل «ی»، دو اصل معنایی دارد: یكی پیش بودن برای ره نمودن و دیگری هدیه محبّتآمیز.
راغب اصفهانی «هدایت» را چنین معنا كرده است:
الهدایة دلالة بلطف، و منه الهدیّة؛
هدایت، راه نمودن با نرمی و لطف است و هدیه نیز از همین برگرفته شده است.
بر این اساس، «هدایت» به معنای مطلق راهنمایی نیست، بلكه نوعی از نشان دادن راه است كه توأم با لطف و مهربانی باشد؛ چنان كه «هدیه» فقط مطلق بخشش نیست، بلكه بخشش همراه با لطف است.
1.. كتاب العین، ج۴، ص۷۸.
2.. ترتیب مقاییس اللغة، ص۹۹۰.