و در پاسخ به این پرسش كه اگر «هدایت» دلالت توأم با لطف است، چرا این واژه به معنای راهنمایی به دوزخ به كار رفته، مانند: «فَاهْدُوهُمْ إِلَی صِرَاطِ الْجَحِیمِ»۱ و «یَهْدِیهِ إِلَی عَذَابِ السَّعِیرِ»،۲ میگوید:
ذلک استعمل فیه استعمال اللفظ علی التّهكّم مبالغة فی المعنی، كقوله: «فَبَشِّرْهُ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ»،۳و قول الشاعر: تحیّة بینهم ضرب وجیع؛
آن كاربردی از سر تهكّم و استهزا و مبالغه معنایی است؛ مانند آیه شریفه كه میفرماید: «او را به عذابی دردناک بشارت بده». و یا شعر شاعر: درود و سلام میان آنان، كتكی دردناک است.
بنا بر این، واژه «هدایت» ذاتاً دارای بار معنایی مثبت است؛ هر چند با قرینه در مصادیق منفی نیز به كار میرود.
بر پایه آن چه واژهشناسان در تبیین معنای «هدایت» گفتهاند، چند نكته در تبیین مفهوم لغوی این واژه، قابل توجه است:
کاربردهای هدایت در قرآن و حدیث
در قرآن كریم واژه «هدایت» به كار نرفته، ولی كلمات برگرفته از آن، 316 بار به كار رفته است: هفت بار در معنای قربانی،۴ دو بار به معنای «هدیه»۵ و سایر موارد در معنای ارائه طریق، اعم از مادّی، معنوی، تكوینی، تشریعی، خیر و شرّ، استعمال شده است. همین معنا در این جا بررسی میشود.
آیاتی را كه موضوع «هدایت» در آنها مطرح شده، میتوان به سه دسته تقسیم كرد:
دسته اوّل، آیاتی كه تصریح میكنند همه موجودات از هدایت الهی برخوردارند.
دسته دوم، آیاتی كه همه موجودات مختار و مكلّف را، مانند: جنّ و انس، مشمول هدایت الهی میدانند.
دسته سوم، آیاتی كه تأكید دارند شماری از موجودات مختار، از راهنماییهای ویژه خداوند سبحان برخوردار میشوند.
1.. سوره صافات، آیه۲۳.
2.. سوره حج، آیه۴.
3.. سوره لقمان، آیه۷.
4.. سوره بقره، آیه۹۵؛ سوره مائده، آیه۲، ۹۵ و ۹۷؛ سوره فتح، آیه۲۵.
5.. سوره نمل، آیه۳۵ و ۳۶.