معصومان علیهم السلام از این شیوه (بیان تفاوت میان واژگان) در تبیین معنا استفاده کردهاند که در زیر به چند نمونه اشاره میشود:
1. دو کلمه فقیر و مسکین معنایی نزدیک به هم دارند، اما چون در قرآن با هم آمده است، این پرسش مطرح است که تفاوت میان این دو کلمه چیست؟ در آیه (إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاء وَالْمَسَاكِينِ)۱ از امام صادق علیه السلام روایت شده است: «فقیر کسی است که به مردم اظهار نیاز نمیکند و مسکین کسی است که حالش از فقیر سختتر و بدتر است». ذکر این ظرایف و تفاوتها هم جنبه تفسیری دارد تا روشن شود در قرآن ترادف به کار نرفته است و هم جنبه فقهی وجود دارد که اگر امر دایر میان فقیر و مسکین شد، باید نوعی ترتب در پرداخت زکات رعایت شود.۲
2. نمونه دیگر، دو واژه شحیح و بخیل است که در روایتی از امام صادق علیه السلام بیان شده است: «شحیح کسی است که از دادن زکات واجب خودداری میکند». شح بر بخل همراه حرص اطلاق میشود. روایات در باره شحیح و بخیل زیاد است که در پاورقی به آن اشاره میکنیم.۳
3. واژه دیگر خشیت و خوف است که میان این دو تفاوت ظریفی وجود دارد در روایتی از امام صادق علیه السلام ذیل آیه (إِنَّما يَخْشی اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ إِنَّ اللَّهَ عَزيزٌ غَفُورٌ)۴ آمده است: خشیت به معنای شدت خوف است؛ یعنی درجهای از خوف بالاتر است:
إن من العبادة شدة الخوف من الله _ عز و جل _ ، يقول الله _ عز و جل _ :«إِنَّما يَخْشی اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماء...»۵.
با مراجعه و دقت در نوشتههای اهل لغت میتوان بین آن دو فرق گذاشت؛ خشیت بالاتر از خوف است، بلکه شدیدترین خوف را خشیت گویند؛ زیرا کلمه خشیت از (شجرة خشیة) گرفته شده که به معنای چوب و درخت خشک است، ولی خوف از (ناقه خوفاء) گرفته شده، یعنی بشری
1.توبه/۶۰
2.. «روایات امام صادق در تفسیر قرآن بر اساس مسند امام صادق علیه السلام».
3.. ۱. قال لی أبو عبد اللّه علیه السلام: أ تدری من الشّحيح؟ فقلت: هو البخيل. فقال: الشّحّ، أشدّ من البخل، إنّ البخيل يبخل بما في يده، و الشّحيح يشحّ بما في أيدي النّاس و علی ما في يديه حتّی لا يری في أيدي النّاس شيئا إلّا تمنّی أن يكون له بالحلّ و الحرام، و لا يقنع بما رزقه اللّه- عزّ و جلّ-؛ ۲. عَنْ أَبِي الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: الْبَخِيلُ مَنْ بَخِلَ بِمَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَيْه؛ بخیل کسی است که از دادن هر آنچه که خدا بر او واجب کرده است، خودداری کند؛ ۳. عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله: لَيْسَ بِالْبَخِيلِ الَّذِي يُؤَدِّي الزَّكَاةَ الْمَفْرُوضَةَ فِي مَالِهِ وَ يُعْطِي الْبَائِنَةَ فِي قَوْمِه؛ کسی که زکات واجب مالش را میپردازد و آشكارا در بين قومش بخشش میكند، بخيل نيست. روایات دیگری وجود دارد که مفهوم بخل و بخیل را توسعه داده است؛ به عنوان مثال، حضرت رسول صلی الله علیه وآله میفرماید: بخیل کسی است که وقتی نام من نزدش برده میشود، از فرستادن صلوات بر من خودداری میکند. یا امام حسن علیه السلام میفرماید: بخیل کسی است که به سلام کردن و سلام دادن بخل ورزد.
4.فاطر/۲۸
5.البرهان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص۵۴۴