بیان کلامی و عقلانی واژگان

بیشتر این گونه روایات ذیل آیاتی که در باره اسما و صفات خداوند سخن می‌گویند، آمده است که امام یک تحلیل عقلانی از آنها ارائه کردند؛ به عنوان مثال، از امام جواد علیه السلام در باره آیه: (إِنَّ إِلَهَكُمْ لَوَاحِدٌ) پرسیده شد، حضرت فرمودند: «المجتمع عليه جميع الألسن بالوحدانية» ^۱.^۲ امام به این آیه استناد کردند: (وَلَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَهُمْ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ...)^۳. یا در روایتی از امام رضا علیه السلام ذیل آیه (إِنَّ اللَّهَ لَطِيفٌ خَبِيرٌ)^۴، می‎فرمایند: لطيف در باب خدا به معنای كمی و لاغری و كوچکی نيست، چنان كه در خلایق است و لكن معنای لطف آن جناب، آن است كه علم و قدرت و حكم او در همه چيز نفوذ كرده و در كوچك و بزرگ آن جاری و روان است و ممتنع است كه او را ادراك نمايند؛ چون قول تو: لطف عنی هذا الامر؛ يعنی بامر فلانی پی نبردم. و لطف فلان فی مذهبه و قوله؛ يعنی كسی به مذهب و اعتقاد و طريقه فلانی پی نتواند برد. همين قول تو را خبر می‌دهد كه عقل در آن به جهت دوری از فهم چشم فرو خوابانيده و آن را نمی‏بيند و به آنچه مطلوب است، نمي‌رسد و نهايت عمق و لطافت به هم رسانيده كه وهم و خيال درك آن نمي‌تواند نمود. پس همچنين خدای تبارك و تعالی لطافت دارد از آن که او را به حد و اندازه درك نمايند يا او را به وصفی تعريف كنند و لطافتی كه ما داريم، كوچکی و كمی است. پس اين اسم ما را جمع نموده و معنا مختلف است ^۵.

نقد فهم دیگران

ائمه اطهار علیهم السلام افراد به لایه‌‏های باطنی آیات قرآن هستند و در بسیاری از مواقع کج فهمی و بد فهمی مردم از آیات را با استناد به دیگر آیات و روایات تصحیح نموده؛ به گونه‏ای که بعد از تفسیر آیات، همه تصریح به این نکته می‌کردند که خدا می‌داند رسالتش را در کجا قرار دهد؛ به عنوان مثال، در ذیل آیه (ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتَابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنَا مِنْ عِبَادِنَا فَمِنْهُمْ ظَالِمٌ لِّنَفْسِهِ وَمِنْهُم مُّقْتَصِدٌ وَمِنْهُمْ سَابِقٌ بِالْخَيْرَاتِ بِإِذْنِ اللَّهِ ذَلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الْكَبِيرُ)^۶، روایتی از ريان بن الصلت وارد شده، می‌گوید: امام رضا علیه السلام در مجلس مأمون در مرو حاضر شد و در آن مجلس همه علما از بلاد خراسان و عراق حضور داشتند. مأمون از این آیه پرسید، علمای حاضر گفتند مقصود از آنان همه امت اسلامی است. مأمون گفت: ای أبو الحسن، تو چه می‌گویی؟ امام رضا علیه السلام فرمود: من هم عقيده آنها نيستم، بلكه می‏گويم که مقصود خدا همان عترت طاهره است. مأمون گفت: چگونه عترت مقصود است و امت‏ مقصود نيست؟ امام رضا علیه السلام فرمودند: اگر همه امت مقصود باشد، بايد همه