به نظر نگارنده بهترین روش، روش آزمایش و تجربه است. توضیح این که با توجه به پیشرفتهای غیرقابل کتمان علوم آزمایشگاهی، پزشکی و آماری، بکوشیم در کنار بهکارگیری قواعد رجالی، اصولی و فقهالحدیثی، از آزمونها و آزمایشهای دقیق علمی و روشهای آماری نیز در تعیین صحت انتساب و دلالت حقیقی متن روایات پزشکی، بهره بگیریم. آیةالله ریشهری نیز در مقدمه کتاب دانشنامه احادیث پزشکی، به این نکته این گونه تصریح میکند: «برای ارزیابی دقیق احادیث طبّی و بهرهگیری کامل از آنها، بهترین راه، آزمایش است.»۱ ایشان سپس انگیزه اصلی خود را از نگارش و تألیف این دانشنامه، ارزیابی این احادیث از طریق آزمودن دانسته و مخاطب اصلی کتاب را، پژوهشگران علوم پزشکی و محققان آزمایشگاهی معرفی میکند، و آنگاه به ارائه نمونهای عینی از ارزیابی علمی احادیث درباره سرمه کشیدن با سنگ سرمه «اِثمِد» میپردازد.۲ حجةالاسلام و المسلمین دکترمسعودی۳ _ از حدیثپژوهان معاصر _ نیز در مقاله «تعامل حدیث با دانشهای بشری» به شرح و بسط این مبنا میپردازد.۴
گفتنی است در بررسی این روایات، علاوه بر رویکرد نقادانه، باید رویکرد محتاطانه نیز حاکم باشد؛ بهویژه درباره احادیث مستند و منقول در کتب معتبر. به بیان دیگر، باید مراقب بود که به سرعت و بدون درک و تجزیه و تحلیل کامل روایت، آن را جعلی و کاذب نخوانیم، زیرا کم نبودند قضایایی که روزگاری علمی نامیده میشدند و با پیشرفت علم، بطلان آن روشن شده است، چراکه در بسیاری از مسائل به دلیل شرایط و محدودیتهای خاص موجود در آزمایشها، روش تجربی نمیتواند ما را به یقین تام برساند. پس باید مراقب باشیم که دچار علمزدگی نشویم و نتایج ظنی آزمایشها را نتایج قطعی و یقینی ندانیم. به طور کلی باید گفت، اثبات و ردّ روایت پزشکی، هر دو نیازمند دلیلی محکم است. حتی چه بسا ممکن است برخی روایات فقط در شرایط خاصی نتیجه بدهند، بنابراین، باید برای کشف این شرایط خاص، که در واقع تلاش
1.. دانشنامه احادیث پزشکی، ص۲۴.
2.. همان، ص۲۵
3.. بر خود لازم میدانم همین جا از ایشان بابت ارشادات و تذکرات سودمندشان برای نگارش این نوشتار، صمیمانه سپاسگزاری نمایم.
4.. ر.ک: مقاله «تعامل حدیث با دانشهای بشری».