نتیجه‌گیری

از مطالب بیان‌شده نتایج ذیل به دست می‌آید:
_ انتظار استخراج نظام کامل پزشکی از متون اسلامی موجود، انتظاری نابه‌جا و آرزویی دور و دراز می‌نماید.
_ بررسی سیره معصومان علیهم السلام ، بر مراجعه ایشان به پزشکان دلالت دارد و فرضیه لزوم اخذ دستورات پزشکی از دین را اثبات نمی‌کند.
_ به دلیل ضعف سندی و دلالت ظنی احادیث پزشکی، طبابت بر اساس این روایات، پیش از ارزیابی روشمند آن‌ها قابل توصیه و اعتماد نیست.
_ جهت ارزیابی احادیث طبی، روش آزمایش و تجربه تحت ضابطه‌های دقیق علمی، به عنوان بهترین راه‌حل در دست‌رس، پیشنهاد گردید.
_ طب سنتی در همه موارد و عرصه‌ها مستند به دین نیست و تقدس‌بخشی به آن، منطقی نیست.
شایان ذکر است، نباید از این مقاله برداشت شود که نگارنده، پزشکی جدید را بدون اشکال می‌داند و یا این سوء‌برداشت حاصل شود که دین اسلام و دانش پزشکی هیچ ارتباطی با یکدیگر ندارند، بلکه بدون شک، علم پزشکی جدید در زمینه اخلاق پزشکی، احکام پزشکی و نیز درمان بیماری‌های روحی، به شدت نیازمند دین است.^۱ این مقاله را با سخن حکیم متأله آیةالله جوادی‌آملی _ حفظه‌الله تعالی _ ، به عنوان «درایت حکیمان در مسائل پزشکی» به پایان می‌برم:
دانش تجربی طب، وقتی کارآمد می‏شود که از علم تجریدی و بینش شهودی بهره یابد و با جان‌مایه «نفختُ فیه من الوحی» زنده گردد، تا همراه با درمانِ فیزیکی، شفای متافیزیکی حاصل شود و ماده علاج جالینوس و رازی، با صورتِ دمِ عیسوی و محمد صلی الله علیه و آله هماهنگ شده و طِب و تعهد دینی قرین شوند، وگرنه از طب بیمار، توقع درمان نارواست.^۲