اندر ازل نبودی و اندر ابد نباشی و اگر راست است، از عذاب جاوید برستی و بدین بود که علی (رض) ملحدی را گفت: اگر چنین است که تو همی گویی، ما همه رستیم و اگر نه، ما رستیم و تو افتادی.¹
وی همین اشکال را با دقت بیشتری در احیاء علوم الدین مطرح می‌کند و بدان پاسخ می‌دهد. به گفته وی، شیطان قیاسی تشکیل می‌دهد که دو رکن دارد: یکی آن که «دنیا نقد و آخرت نسیه است و این درست است». دوم، آن که همواره «نقد از نسیه بهتر است و این محل تلبیس است». در واقع، اگر نقد و نسیه هم‌سنگ بودند، در آن صورت نقد از نسیه برتر است و اگر میزان نسیه از نقد بیشتر بود، در این صورت نسیه از نقد برتر است. از این رو، همان کسی که می‌گوید نقد از نسیه بهتر است، برای تجارت «درهمی می‌دهد تا ده درهم به دست آورد و نمی‌گوید: نقد از نسیه بهتر است». همچنین اگر پزشک او را از خوردن برخی غذاها منع کند، از ترس بیماری محتمل آینده، لذت قطعی فعلی را وا می‌گذارد. باز همه سوداگران رنج سفر را بر خود هموار می‌کنند و روانه دریا می‌شوند، و با این کار راحتی را که نقد است فدای سود که نسیه است می‌کنند. از این رو، همواره نقد از نسیه بهتر نیست.²
پس به همین صورت کسی که در باب آخرت شک کند، بر او واجب است که به حکم دوراندیشی بگوید: ایام صبوری _ که عمر آدمی باشد _ در قیاس با آخرت اندک است. از این رو، اگر آن چه گفته‌اند دروغ باشد، جز تنعم در ایام زندگی خود را از دست نداده‌ام [...] و اگر آن چه گفته‌اند راست باشد، برای ابد در دوزخ خواهم ماند که تحمل‌ناپذیر است. و برای همین است که علی _ کرم الله وجهه _ به یکی از ملحدان گفت:
اگر آن چه گفته‌ای حق باشد، هر دو خلاص شده‌ایم و اگر آن چه ما می‌گوییم حق باشد، خلاص شده‌ایم و هلاک شده‌ای.³
فیض کاشانی همین مطلب را بدون افزایش و کاست نقل می‌کند.⁴
بدین ترتیب، غزالی سخن منسوب به امام علی _ علیه السلام _ را دستمایه تحلیل مفصلی قرار می‌دهد و بر اساس آن استدلالی استوار می‌کند که در فرهنگ اسلامی به این