درآمد
در باره نقش شناخت در اصلاح اخلاق نیک و دوری از خوی ناپسند آیات و روایات فراوانی وجود دارد و نشان می‌دهد که یکی از راه‌های مؤثر تهذیب نفوس، بالا بردن سطح دانش و معرفت آنها و افزایش آگاهی و تنظیم فکر بر اساس این آگاهی‌هاست. احساس، اخلاق و رفتار انسان متأثر از فکر و اندیشه‌هایی که در سر می‌پروراند و نیز شناختی است که از موضوعات گوناگون به دست می‌آورد. در حقیقت، آن چه از راه تفکر و شناخت برای فرد حاصل می‌شود، در اخلاق و رفتار فرد تاثیر می‌گذارند و در عمل فرد مجسم می‌شوند. ریشه بسیاری از زشتی‌های اخلاق و رفتار انسان جهل و نا آگاهی است. در جهان پس از مرگ، آنان که به فرجام عقاید، اخلاق و اعمال ناشایسته خود گرفتار می‌شوند، در باره ریشه گرفتاری‌های خود، چنین می‌گویند:
وَ قَالُواْ لَوْ کنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا کنَّا فی أَصحَْابِ السَّعِيرِ* فَاعْترََفُواْ بِذَنبـهِِمْ فَسُحْقًا لّأَِصْحَابِ السَّعِيرِ.۱
بنا بر این، آگاهی و شناخت، به عنوان یکی از عوامل مهم زمینه‌ساز فضیلت‌های اخلاقی و دوری از زشتی‌ها نقش مؤثری در اصلاح اخلاق و رفتار انسان دارد. این معنا در روایتی از امام علی _ علیه السلام _ بیان شده است که می‌فرمایند:
الْفِکرُ فِي الْخَيْرِ يَدْعُو إِلی الْعَمَلِ بِهِ.۲
نیز حضرت علی _ علیه السلام _ در روایاتی دیگر، فکر در باره گناه و لذت‌ها را سبب غلبه آنها بر انسان می‌دانند.۳ بنا بر این، برای اصلاح رفتار و احساس باید به اصلاح شناخت و اندیشه خویش بپردازیم و آنها را مبتنی بر واقعیات پایه‌ریزی کنیم؛ چرا که شناخت واقع‌گرا سبب می‌شود تا احساس و رفتار ما نیز واقعی گردد. چنین شناختی زمانی‌که برای انسان حاصل شود، سبب می‌شود تا آرامش در زندگی انسان جاری شود و اضطراب ناشی از جهل را کاهش می‌دهد. مسأله اساسی این است که افکار و شناخت انسان چگونه باید تنظیم شود تا احساس و رفتار مناسب شکل گیرد و بروز یابد. آنچه در این میان مهم است، این است که دین چه الگویی برای شناخت انسان ارائه کرده است.
1.. سوره ملک، آیه۱۰- ۱۱.
2.. الكافی، ج۲، ص۵۵.
3.. «مَنْ کثُرَ فِکرُهُ فِی اللَّذَّاتِ غَلَبَتْ عَلَیْه.» «مَنْ کثُرَ فِکرُهُ فِی الْمَعَاصِی دَعَتْهُ إِلَیْهَا.» (عیون الحکم و المواعظ، ص۴۵۷)
