إِذَا أَحْدَثَ لَک مَا أَنْتَ فِیهِ مِنْ سُلْطَانِک أُبَّهَةً أَوْ مَخِیلَةً، فَانْظُرْ إِلی عِظَمِ مُلْک اللهِ فَوْقَک وَ قُدْرَتِهِ مِنْک عَلی مَا لَا تَقْدِرُ عَلَیهِ مِنْ نَفْسِک، فَإِنَّ ذَلِک یطَامِنُ إِلَیک مِنْ طِمَاحِک وَ یکفُّ عَنْک مِنْ غَرْبِک وَ یـفِیءُ إِلَیک بِمَا عَزَبَ عَنْک مِنْ عَقْلِک إِیاک وَ مُسَامَاةَ اللهِ فِی عَظَمَتِهِ وَ التَّشَبُّهَ بِهِ فِی جَبَرُوتِهِ، فَإِنَّ اللهَ یذِلُّ کلَّ جَبَّارٍ وَ یهِینُ کلَّ مُخْتَالٍ.۱
اثر دیگر، خویشتنداری از گناه است. انسانی که عظمت خداوند بر تمام هستی و کائنات را درک میکند، خوف و خشیتی در او نسبت به خدا پدید میآید و موجب میشود که لذایذ و شهوات نامشروع دنیوی را _ که موجب سخط و خشم الهی میگردد _ به طور کلی رها نموده و به وظایف عبودیت و بندگی مراقبت نماید. امام صادق _ علیه السلام _ در این باره میفرماید:
مَنْ عَرَفَ اللهَ خَافَ اللهَ وَ مَنْ خَافَ اللهَ سَخَتْ نَفْسُهُ عَنِ الدُّنْیا.۲
د) شناخت علم خداوند
از دیگر حقایق خداوند متعال، علم اوست.۳ این شناخت نیز آثار اخلاقی خاصی دارد. یکی برانگیختن حیاست. اگر انسان به وجود ناظری چون خداوند متعال اعتقاد داشته باشد که بر هر کاری که انجام میدهد علم دارد، حیا میکند. امام صادق _ علیه السلام _ هنگامی که از ایشان در باره مبانی ایشان در زندگی سوال کردند، به تأثیر چهار شناخت در زندگی اشاره میکنند که یکی از آنها این است:
وَ عَلِمْتُ أَنَّ اللَّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ مُطَّلِعٌ عَلَی فَاسْتَحْییتُ.۴
اثر دیگر، خویشتنداری از گناه است. این شناخت سبب دوری از انجام زشتیها (تقوا) میشود. اگر انسان بداند که منبع قدرت و حکومت، بر اعمال او ناظر است و از همه چیز آگاه است و همو در باره رفتار او داوری میکند، بدیهی است که از اقدام به رفتارهای ناشایست دوری خواهد کرد. حضرت علی _ علیه السلام _ میفرماید:
أَیهَا النَّاسُ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی إِنْ قُلْتُمْ سَمِعَ وَ إِنْ أَضْمَرْتُمْ عَلِم.۵
1.. نهج البلاغه، نامه ۵۳.
2.. الكافی، ج۲، ص۶۸.
3.. ر. ک: دانشنامه عقاید اسلامی، ج۶، ص۳۲۸.
4.. بحار الأنوار، ج۷۵، ص۲۲۸.
5.. نهج البلاغه، حکمت ۲۰۳. نیز میفرمایند: «اتَّقُوا مَعَاصِیَ اللهِ فِی الْخَلَوَاتِ فَإِنَّ الشَّاهِدَ هُوَ الْحَاكِم» (همان، حکمت ۳۲۴).