... وَ الصَّبْرُ عَلی أَرْبَعِ شُعَبٍ: عَلی الشَّوْقِ وَ الْإِشْفَاقِ وَ الزُّهْدِ وَ التَّرَقُّبِ، فَمَنِ اشْتَاقَ إِلی الْجَنَّةِ سَلَا عَنِ الشَّهَوَاتِ، وَ مَنْ أَشْفَقَ مِنَ النَّارِ رَجَعَ عَنِ الْمُحَرَّمَاتِ، وَ مَنْ زَهِدَ فِی الدُّنْیَا تَهَاوَنَ بِالْمُصِیبَاتِ، وَ مَنِ ارْتَقَبَ الْمَوْتَ سَارَعَ فِی الْخَیْرَات.۱
طبق روایت دوم، یکی از علائم فرد موقن این است که به بهشت یقین کند؛ پس مشتاق آن شود (در واقع یقین به بهشت موجب شوق به آن میشود).
طبق روایت سوم یکی از پایههای صبر شوق است و کسی که شوق به بهشت پیدا کند، از شهوات دست میکشد با کنار هم قرار دادن این مقدمات به راحتی میتوان برداشت کرد که یقین به بهشت یکی از ریشههای صبر است. به بیان سادهتر، یقین به بهشت موجب ایجاد یکی از پایههای صبر(شوق) میشود. در نتیجه، یکی از متعلقات یقین در مورد صبر، بهشت است.
در مورد یقین به جهنم، یقین به مرگ و حسابرسی بعد از آن نیز میتوان مشابه استدلال فوق را به کار برد.
2. حزم
همان طور که قبلاً بیان شد، صبر در صورتی محقق میشود که فرد بر اساس عاقبت شیرینی که صبر دارد، نگرش خود را تنظیم کرده و از این منظر به صبر توجه کند. از این مکانیزم _ که بر اثر آن فرد به آینده توجه میکند و بر اساس پیشبینی آن رفتار کنونی خود را تنظیم میکند _ به عنوان حزم میتوان نام برد. حزم به معنای دوراندیشی و یا به تعبیری، عاقبت اندیشی است و حازم کسی است که به جای لحظه حال، به آینده نظر میکند و به پیشبینی پیامدهای رفتاری خود میپردازد و بر اساس آن رفتار و برنامه زندگیاش را تنظیم میکند.۲تفکر عاقبت محور، رنج حال را به سبب عاقبت خوش میپذیرد و کار دشوار را انجام میدهد. همچنین، لذت حال را به سبب پرهیز از عاقبت بد ترک کرده و از رفتار لذت بخش دوری میکند. حزم هم میتواند رنج حال را تحمل پذیر ساز و هم ترک لذت حال را.۳
هر چه فرد عاقبت اندیشتر باشد، تحمل دشواریها و مهار بیتابی برای او راحتتر
1.. بحار الأنوار، ج۶۹، ص۸۹.
2.. اخلاق پژوهی حدیثی، ص۱۰۶.
3.. همان، ص۱۱۲.