عقل و صبر
نکته مهمی که می‌تواند به نوعی مکمل مطالب فوق باشد، بررسی رابطه عقل و صبر است. این که آیا عقل نیز می‌تواند یکی از عوامل صبر تلقی شود و اگر عامل صبر باشد، آیا عاملی است که در عرض عوامل فوق قرار می‌گیرد یا این که به صورت طولی در مرتبه‌ای بالاتر قرار دارد؟
با مراجعه به برخی از متون روایی می‌توان گفت عقل نیز یکی از عوامل صبر است. در روایتی به نقل از کمیل بن زیاد آمده است:
سَأَلْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنْ قَوَاعِدِ الْإِسْلَامِ مَا هِیَ، فَقَالَ: قَوَاعِدُ الْإِسْلَامِ سَبْعَةٌ، فَأَوَّلُهَا الْعَقْلُ وَ عَلَیْهِ بُنِیَ الصَّبْر...؛۱
از امیرالمومنین علیه السلام در مورد پایه‌های اسلام سؤال کردم که چیستند، فرمود: پایه‌های اسلام هفت چیز است. نخستین پایه آن عقل است و صبر بر آن بنا شده است.
در روایت دیگری به نقل از امام موسی کاظم علیه السلام در وصیتش به هشام می‌خوانیم:
إِنَّ الْعَاقِلَ الَّذِی لَا یَشْغَلُ الْحَلَالُ شُكْرَهُ وَ لَا یَغْلِبُ الْحَرَامُ صَبْرَه؛۲
همانا عاقل کسی است که حلال او را از شکرگزاری باز ندارد و حرام بر صبرش غلبه نکند.
در روایت اول به صراحت، عقل بنیاد صبر معرفی شده است و بر طبق روایت دوم، یکی از خصوصیات عاقل این است که صبرش آن قدر قوی باشد که مغلوب حرام نشود. با توجه به این که عاقل بودن در این روایت لحاظ شده است، به نظر می‌رسد که فرد عاقل، به خاطر داشتن عقل است که توانایی صبر بر حرام پیدا می‌کند، از این رو، می‌توان عقل را عامل صبر دانست.
سؤال دیگر، این است که مرتبه عقل در میان سایر عوامل چیست؟ آیا هم ردیف آنها تلقی می‌شود یا در مرتبه‌ای بالاتر از آنها قرار می‌گیرد؟ برای رسیدن به پاسخ، مناسب است از مفهوم عقل و تحلیل آن استفاده گردد. یکی از محققان، بعد از بررسی روایی مفهوم عقل، چنین بیان می‌کند:
