متعسّر شده ، بنائا على هذا براى عرض آنچه از حديث مذكور ، مفهوم داعى شده به تحرير اين چند كلمه ، مبادرت مى نمايد ، واللّه المستعان .
پوشيده نماند كه چون فهم حديث مذكور ، بدون تمهيد بعضى مقدمات ، متعسّر است ، لهذا محرز مى گردد كه حضرت قادر مختار ، براى شناساندن ذات گرامى خود ، ايجاد جميع مكوّنات نموده و به مصداق آيه وافى هدايه : «وما خلقت الجن والإنس إلاّ ليعبدون»^۱ ، افراد جنّ و انس را براى ستايش و بندگى جناب كبريايى خود ، آفريده و گوهر عقل را در صدف هر سرّى به وديعت گذاشته و راه استنباط و استدلال هر چيزى را ياد نموده و قوّت تميز ميان حقّ و باطل را بدو كرامت فرموده ، هر ذى عقل به محض ديدن بنايى ، به بانى آن پى مى برد و هر صاحبْ خِرَدى به مجرّد ديدن دودى ، علم قطعى بر وجود آتش مى برد . بيت :

هر ذرّه كه در كَون وجودى دارد از هستى مطلق تو بودى دارد
دانم به يقين كه آتشى پنهان است از روزن خانه اى كه دودى دارد
و با وجود آنكه از بديهه حس در مشاهده آفاق و انفس و قرار و مدار آنها ، علم قطعى بر موجد آنها حاصل مى شود ، خداوند رحيم و رحمان از فرط برّ و امتنان براى تصقيل عقول و تذكير معامله فطرت، پيغمبران عظيم الشأن را بر افراد اَنام ، مبعوث داشته تا همگى به رهنمود ايشان ، طريق معرفت ايزد سبحان را شناسند و زرِ تمام عيار عقول به محك ايشان رسانيده و قدر مرتبه آن را دانند حتى لا يكون للنّاس على اللّه حجة بعد الرسل ^۲ .
و بعد از فهم مراتب مذكوره ، ببايد دانست كه به مدلول آياتِ مباركه و