نموده ام»، دوست داشتنى نيست كه بدون سابقه از عبادت و تقوا بوده باشد و بعد از آنكه عبادت و تقوا باعث محبّت خدايى شود ، در اين صورت ، اگر تيسير و توفيق شود ، اجر و اعطايى است مولد استحقاق اُجور و عطاياى ديگر شود و معنى فقره دويم حديث ، آن است كه : «خلق كردم شر را و جارى كردم آن را در دست هركه دشمن داشتم او را» ، به اين معنى كه خذلان او نمودم و سبب قدرت از او نكرده و او را بر ترك آن ملجأ نداشتم تا به اختيار ، آن فعل از او صادر شد و اين ، باز همان تيسيرى است كه خداى تعالى مى فرمايد كه : «وأمّا من بخل واستغنى وكذّب بالحسنى فسنيسره للعسرى»^۱.
و اين دشمن داشتنى كه خداى تعالى مى فرمايد به شرح مذكور ، دشمن داشتنى نيست كه بدون سابقه از معاصى و خطا باشد و بعد از آنكه معاصى باعث بغضى از جناب الهى شود ، اگر تيسير ، يعنى خذلان كرده شود تا معصيت را عاصى به اختيار خود نمايد ، حكم معاقبه و نكال مى دارد كه موجب و مولد استحقاق معاقبات ديگر شود . اگر چه حديث مذكور را به چند معنى ديگر كه آسان تر باشد ، تفسير مى توان كرد ؛ امّا براى إبان و آشكارا شدن كلمه حقّه به همين معنا كه به حسب ظاهر مشكل مى نمود ، على سبيل الاستعجال به طريقه حسنى صورت ارتسام پذيرفت ، والحمد للّه ربّ العالمين .

فهرست