امام على در حكمت 150 در مقام نصيحت، به دقت و تفصيل از چنين دوگانگى بر حذر مى دارد؛ مانند كسى كه طاعتى را كه به جاى مى آورد، بزرگ مى شمارد، اما همان را از ديگران كم مى شمارد. به دليل طولانى بودن اين سخن از نقل آن مى گذريم و به سخن شريف رضى درباره آن بسنده مى كنيم. وى پس از نقل سخن امام، مى گويد كه اگر در اين كتاب حكمتى و توصيه اى جز اين نبود، كافى به شمار مى رفت. ۱
5 . كاربست اين قاعده در تعريف فضايل اخلاقى
گاه از اين قاعده براى تعريف فضايل اخلاقى استفاده شده و ائمه به جاى به دست دادن تعريفى بر اساس حد و فصل و مانند آن، صرفا با اشاره به اين قاعدهْ معناى آن فضيلت را عملاً تعريف نموده اند؛ براى مثال امام رضا عليه السلام در تعريف تواضع مى فرمايد:
التَّوَاضُعُ أَنْ تُعْطِيَ النَّاسَ مَا تُحِبُّ أَنْ تُعْطَاهُ؛۲تواضع آن است كه به مردم همان بدهى كه دوست دارى به تو داده شود.
علامه مجلسى در توضيح اين حديث مى نويسد:
يعنى به مردم آن گونه احترام بگذارى كه انتظار دارى به تو احترام بگذارند. ۳
همچنين، از اين منظر شخص «منصف» كسى است كه با مردم آن گونه مصاحبت كند كه دوست دارد با او مصاحبت كنند، ۴ و «عادل» آن است كه به همين شيوه با ديگران رفتار كند. ۵
ابن حزم اندلسى، با الهام از اين فضاى معنايى، عدل و جور را تعريف مى كند و عدالت را آن مى داند كه به همان مقدار كه شخص رفتارى را از ديگرى انتظار دارد، خود همان را نسبت به آن ديگرى انجام دهد، ليكن اگر تنها از ديگران انتظار داشته باشد و خود را متقابلاً مسئول نداند و خواستار بيش از آنچه مى دهد باشد، ستمگر است، نه عادل. ۶
6 . اشاره به قاعده به مثابه راهى براى محبوبيت
داشتن منزلت اجتماعى و محبوبيت ميان مردم به گونه درست، مورد تأكيد آموزه هاى دينى است و در احاديث متعددى به آن اشاره شده است. يكى از راه هاى آسان و در عين حال اخلاقى كسب محبوبيت، به كار بستن قاعده زرين در زندگى فردى و اجتماعى است. راغب اصفهانى براى سعادتمندانه زيستن توصيه هايى مى كند و در نهايت به كار بستن اين سخن امام على را كه در
1.همان، ص۳۹۰.
2.الكافى، ج۲، ص۱۳۴.
3.بحار الانوار ، ج۷۵، ص۱۳۵.
4.ارشاد القلوب، ج۱، ص۱۸.
5.اعلام الدين، ص۱۵۲.
6.رسالة فى مداواة النفوس و تهذيب الاخلاق و الزهد فى الرذائل، ج۱، ص۳۵۳ و ۳۶۴.
