سارتر، اين نكته را در نمايشنامه دست هاى آلوده گنجانده است. وى از زبان هوده رر، به كسى كه مأمور قتل او است، مى گويد كه وى نمى تواند اين كار را انجام دهد، زيرا از تخيلى نيرومند برخوردار است، حال آن كه: «آدمكش ها، آدم هايى هستند كه قوه تخيل ندارند، زياد برايشان فرق نمى كند كه كسى را از زندگى محروم كنند. چون هيچ تصورى، هيچ تخيلى درباره زندگى ندارند». ۱
امروزه مسأله تخيل اخلاقى يكى از مسائل كانونى مباحث روان شناسى اخلاق است. لورنس كلبرگ، رشد اخلاقى را در افراد بررسى كرده و نتيجه گرفته است كه افراد از سه سطح رشد مى گذرند: يك، سطح پيش قراردادى كه در آن رفتار اخلاقى شخص زاده ترس از تنبيه يا اميد تشويق است. دوم، سطح قراردادى كه در آن شخص به انگيزه كسب رضايت والدين يا مقبوليت اجتماعى از قواعد اخلاقى تبعيت مى كند و سوم، سطح فرا قراردادى كه در آن شخص به چنان بلوغ فكرى و اخلاقى مى رسد كه ديگر نه بر اثر ترس از قانون يا اميد پاداش و مقبوليت، بلكه منبعث از اصولى درونى اخلاقى رفتار مى كند و اصولى عام و جهانى را راهنماى عمل خود قرار مى دهد، حتى اگر اين اصول در مواردى با هنجارهاى اجتماعى و قانون جامعه تعارض داشته باشد. البته هر سطح خود به دو مرحله تقسيم مى شود و اندك كسانى به مرحله ششم كه، از نظر كلبرگ عالى ترين مرحله رشد اخلاقى است، مى رسد. سير اين مراحل از خودخواهى و خودمحورى به دگرخواهى و توجه به ديگران و فهم آنان است. ۲ در اين مرحله شخص داراى چنان تخيل اخلاقى سرشارى است كه مى تواند: «خود را به جاى ديگران فرض كند». ۳ البته اين نظريه نقد شده و خود كلبرگ نيز بعدها در آن تغييرى داد، ۴
ليكن نكته مركزى ايده او همين توجه به ديگران و گريز از خودمحورى است و در اين مورد ميان عالمان اخلاق اتفاق نظر است. مسأله تخيل در اخلاق از چنان اهميتى برخوردار است كه تعليم داده مى شود، كه شخص به هنگام تصميم گيرى هاى اخلاقى به جاى آن كه خود را در محور توجه قرار دهد و از منظرى فردى به مسأله بنگرد، آن را با نگاهى كلان تخيل كند، و ببيند كه پيامد يك رفتار اگر تعميم يابد چيست. ۵ تولستوى، بر نقش تخيل در رفتار اخلاقى انگشت گذاشته بر آن است كه:
اگر ما خويشتن را به جاى ديگران قرار مى داديم، آن گاه در بسيارى مواقع از احساس تنفرى كه از آنان داريم رها مى شديم. و اگر ديگران را به جاى خويش قرار مى داديم، آن گاه در بسيارى مواقع از غرور خود مى كاستيم. ۶
ابن حزم نيز ـ كه عصاره تجارب زندگى خود را در رساله اش گنجانده است ـ تخيل را راهى براى
1.دست هاى آلوده، ص۱۶۹.
2.Morality and Psychological Development, Laurence Thomas, in A Companion to Ethics, edited by Peter Singer, p.۴۶۶.
3.روانشناسى اخلاق، ص۵۳ .
4.زمينه روان شناسى هيلگارد، ص۱۱۸.
5.Critical Reasoning in Ethics: A Practical Introduction, Anne Thompson, p. ۱۰۵.
6.محدوده مطالب خواندنى، ص۷۰.
