لقمان نقل مى كند كه به پسرش گفت:
خطا كرد آن كه پنداشت شر با شر از ميان مى رود؛ اگر راست مى گويد، دو آتش روشن كند و ببيند آيا يكى از آنها ديگرى را خاموش مى كند؟
ماوردى آن گاه حديثى را از امام باقر عليه السلام نقل مى كند كه فرمود:
اين يارى از خدا تو را بس كه مى بينى دشمنت، در باب تو خدا را نافرمانى مى كند.۱
وى همچنين از رسول خدا نقل مى كند كه فرمود:
به خيانتكار خيانت مكن.۲
حاصل، آن كه قانون مقابله به مثل، افزون بر آن كه كليت آن مورد ترديد است، مى گويد با ديگران آن گونه كه با تو رفتار مى كنند، رفتار كن. ليكن قاعده زرين مى گويد آن گونه كه دوست دارى ديگران با تو رفتار كنند، با آنان رفتار كن.
پنج. قاعده زرين به معناى ستم پذيرى نيست. برخى عمل به اين قاعده را در جامعه اى كه سرشار از فريب و نيرنگ است، مايه زيان مى دانند و، همسو با زهير بن ابى سلمى، شاعر جاهلى، بر اين نظر هستند كه:
من لا يظلم الناس يظلم؛و هر كه به مردم ستم نكند، ستم مى كشد.۳
در پاسخ به اين سوء فهم دو نكته گفتنى است: نخست، آن كه اساسا اخلاقى زيستن لوازمى دارد، كه امام على در خطبه 41 بدان اشاره مى كند. ايشان همچنين در خطبه 200 با اشاره به باور عده اى كه معاويه را زيرك تر از ايشان مى شمردند، به اين مسأله مى پردازد. در واقع، اين اشكال بر كل اخلاقى زيستن وارد شده است كه بايد در جاى خود بدان پاسخ داد. نكته دوم، آن كه عمل به قاعده زرين لزوما به ستم پذيرى نمى انجامد. ۴ اين قاعده دست و پاى شخص را نمى بندد و به او اجازه مى دهد تا در برابر شرارت بايستد و بى آن كه قربانى آن شود و يا به دام تناقض و ناسازگارى منطقى بيافتد، پذيراى نتيجه آن باشد. ۵
شش. قاعده زرين تنگ نظرانه نيست، بلكه عام است. برخى با ديدن اين قاعده در متون مسيحى و تأكيدى كه در آن بر «همسايه» شده است، نتيجه مى گيرند كه قاعده زرين راهنماى اوليه خوبى براى تصميم گيرى مسئولانه و اخلاقى است، ليكن نقطه تمركز آن بسيار محدود است و در
1.ادب الدنيا و الدين، ص۲۵۶.
2.همان، ص ۲۴۴.
3.شرح المعلقات، ص۸۸ .
4.Ethics: a contemporary introduction, p.۱۱۴.
5.براى توضيح بيشتر در اين باره و تحليل مثال دروغ گفتن به كسى كه خواستار كشتن بى گناهى است و نقد ديدگاه كانت در اين باره، ر.ك: دروغ مصلحت آميز، ص۱۶۱ ـ ۱۷۰.
