«فَإِن طَـلَّقَهَا فَلَا تَحِلُّ لَهُو مِنم بَعْدُ حَتَّى تَنكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُو فَإِن طَـلَّقَهَا فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَآ أَن يَتَرَاجَعَآ إِن ظَنَّـآ أَن يُقِيمَا حُدُودَ اللَّهِ وَتِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ يُبَيِّنُهَا لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ» ؛ ۱و اگر [شوهر براى بار سوم] او را طلاق گفت، پس از آن، ديگر [آن زن] براى او حلال نيست، تا اين كه با شوهرى غير از او ازدواج كند [و با او هم خوابگى نمايد]. پس اگر [شوهر دوم] وى را طلاق گفت، اگر آن دو [همسر سابق ]پندارند كه حدود خدا را بر پا مى دارند، گناهى بر آن دو نيست كه به يكديگر بازگردند. و اينها حدود [احكام ]الهى است كه آن را براى قومى كه مى دانند، بيان مى كند.
از اين آيه چند نكته فهميده مى شود؛ از جمله اين كه:
الف. چنان كه از امام صادق عليه السلام نقل شده است، عبارت «فَإِن طَـلَّقَهَا فَلَا تَحِلُّ لَهُو مِنم بَعْدُ حَتَّى تَنكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ» اشاره به حكم طلاق سوم دارد. ايشان مى فرمايد:
... هِيَ هُنَا التَّطْلِيقَةُ الثَّالِثَةُ فَإِنْ طَلَّقَهَا الْأَخِيرَ فَلا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا أَنْ يَتَرَاجَعَا بِتَزْوِيجٍ جَدِيدٍ؛آن [طلاقى كه به واسطه آن، بازگشت شوهر به همسرش نياز به محلّل دارد] طلاق سوم است. پس اگر شوهر دوم او را طلاق داد، ايرادى بر آنها نيست كه با ازدواجى جديد [نزد هم ]برگردند.۲
نيز همان گونه كه از خود آن حضرت و امام باقر عليهماالسلام روايت شده، اين مطلب از واژه «تَسْرِيحٌ» در آيه پيش از آن، يعنى «الطَّلاقُ مَرَّتانِ فَإِمْساكٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِيحٌ بِإِحْسانٍ» فهميده مى شود. ۳ در اين صورت، لفظ «تسريح» به معناى طلاق خواهد بود. ۴
روايات فراوان ديگرى نيز وجود دارد كه به لزوم نكاح تحليل بعد از طلاق سوم تصريح دارند. ۵
بر اين اساس، جايز نيست مرد به زنى كه سه بار او را طلاق داده، به وسيله عقد يا رجوع در ايام عده باز گردد؛ مگر آن كه با مرد ديگرى ازدواج كند و بعد از برقرارى رابطه زناشويى، ازدواج دوم نيز به طلاق منجر شود. در اين صورت، مانعى از ازدواج مجدّد آن زن با شوهر سابقش نخواهد بود.
در اين كه آيا ضرورت تحقق عقد و آميزش محلِّل با آن زن از خود آيه و يا از احاديث استفاده مى شود، دو قول وجود دارد:
1. لزوم اصل عقد از آيه به دست مى آيد؛ ولى لزوم آميزش از سنت و روايات.
2. هر دو مطلب از آيه استفاده مى شود؛ زيرا لفظ «نكاح» بر هر دو معناى عقد و آميزش اطلاق خواهد شد. بنابراين جمله «فَلَا تَحِلُّ لَهُو مِنم بَعْدُ حَتَّى تَنكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ» به اين معناست كه براى او حلال نيست تا آن زمان كه مرد ديگرى با او ازدواج كند و عمل آميزش انجام دهد. از اين گذشته، مى توان عقد ازدواج را از كلمه «زَوْجًا غَيْرَهُ» و عمل مقاربت را از جمله «حَتَّى تَنكِحَ» برداشت كرد. ۶
1.سوره بقره، آيه ۲۳۰.
2.وسائل الشيعة، ج۲۲، ص۱۲۲.
3.همان، ج۲۲، ص۱۲۲ - ۱۲۳.
4.مجمع البيان، ج۲، ص۵۸۰ .
5.ر.ك: وسائل الشيعة،ج۲۲، ص۱۲۳-۱۱۸.
6.ر.ك: مجمع البيان، ج۲، ص۵۸۰ .
