لحاظ عبرت ها و قصه هاى تاريخى، فهم بهتر فضاى صدور يا مواردى مانند آن خواهد بود. اين واقعيت در برخى پژوهش هاى قرآنى مورد اشاره قرار گرفته و نمونه هاى قرآنى و فقهى آن ارائه شده است. ^۱ به نظر مى رسد تغيير شرايط در احكام معاملات بيشتر مؤثر مى افتد و به خصوص با اختيارات جديد حكومتى و توسعه اختيارات دولت و پيشرفت هاى مديريتى و علمى، احكام امورى همچون خمس و زكات بازخوانى و دوباره نگرى جدى مى طلبد. به بيان استاد شهيد مطهرى:
يكى از عواملى كه كار انطباق اسلام با مقتضيات (زمان و به عبارت بهتر) با نيازمندى هاى زمان را آسان مى كند، اختيارات بسيار وسيعى است كه خود اسلام به حاكم شرعى داده و دليل آن خود كارهاى پيغمبر است كه مثلاً به اتفاق شيعه و سنى پيغمبر در زمان خودش متعه را گاه اجازه مى دادند و گاه منع مى كردند. ^۲
چنان كه برخى از فقيهان معاصر نيز در صورت بروز مشكلات اخلاقى آن را حرام دانسته، ^۳ و شرايط موجود در جامعه اسلامى را مناسب گسترش آن ندانسته اند. ^۴
تحول فهم از نصوص دينى نيز در گذر تاريخ و شرايط زمان بسيار حايز اهميت است؛ مثلاً صدور فتوا به حرمت قمه زنى و ديگر امورى كه باعث وهن مذهب است، بيشتر با نظر به شرايط امروز است. ^۵ نمونه ديگر ديدگاه امام خمينى رحمه اللهدرباره بازى با شطرنج است. ايشان بر اين باور بود كه حرمت شطرنج به دليل آن است كه در آن زمان آلت قمار به شمار مى رفت، پس اگر از اين حالت خارج شد، موضوع حرمت منتفى است ^۶ و به آن فتوا داد، حال آن كه ديگر علما حتى با فرض خروج شطرنج از حالت قمار، حكم به تحريم آن مى دادند. مثال ديگر، فتواى سنى و شيعه در جايز نبودن خروج زن از خانه بدون اذن شوهر است. با اين حال، مرحوم آيه اللّه خويى بر اين باور بود كه جايز نبودن خروج زن از خانه بدون اذن شوهر در صورتى است كه با حق زوجيت منافات داشته باشد. ^۷
از سوى ديگر، بازخوانى تاريخى در روايات به مراتب لزوم بيشترى دارد، بويژه كه اكثر روايات جاودانگى قرآن را نيز ندارند. با اين حال، بيشتر محققان و نويسندگان، حتى در دوران معاصر، به اين مهم توجه نداشته و در پژوهش هاى خود از آن بهره نبرده اند و اين نوع تحقيقات اغلب در كارنامه مستشرقان، آن هم اغلب در حوزه حديث اهل سنت، به چشم مى خورد و جاى آن در حديث شيعه خالى است.