همچنان رواج داشت. ۱
من در اين باره ترديدهايى جدى دارم. به يقين در دوره زمانى كه شاخت بدان اشاره مى كند، جنگ داخلى رخ داده، اما اين اولين نبوده است. پيش از آن، وقوع جنگ داخلى بين على عليه السلام و معاويه باعث شكافى در اسلام شد كه تا زمان حال وجود دارد؛ با اين همه، زمان جنگ صفين شايد براى تطبيق بر سخن ابن سيرين خيلى زود باشد. به احتمال بيشتر، منظور از فتنه، آن جنگ داخلى است كه در زمان عبداللّه بن زبير و ادعاى خليفه گى وى [در مكه] پديد آمد. مالك در المُؤطَّأ از ابن عمر نقل مى كند كه آرزو داشت در دوره فتنه به مكه رود. وى مى گويد اگر ابن عمر در رفتن به مكه مانعى مى ديد، همان كارى را انجام مى داد كه پيامبر، وقتى در سال صلح حديبيه از زيارت كعبه ممنوع گرديد، انجام داد. ۲ اين وضعيت با سال هاى 64 يا 72 هجرى ـ كه عبداللّه در مكه محاصره شد ـ همخوانى دارد. از سوى ديگر، تاريخ تولد ابن سيرين را در سال 33 ق نقل كرده اند. بنابراين، وى به اندازه كافى بزرگ بوده تا با صلاحيت درباره آنچه در آن دوره اتفاق افتاده، سخن گويد.
افزون بر اين، مى توان درباره تاريخ گذارى شاخت از پايان يافتن زمان هاى خوب گذشته در سال 126 هجرى ترديد كرد؛ براى نمونه، در روايتى از پيامبر آمده كه بهترين نسل، نسل خود او هستند؛ سپس كسانى كه در پى آنها، و سپس آنها كه پس از نسل دوم مى آيند. در يكى از نقل هاى اين روايت، ترديد شده كه آيا پيامبر نسل سومى را هم بيان كرد يا خير. از ظاهر روايت برمى آيد كه اوضاع پس از دوره اى كه بيان شده وخيم تر خواهد شد ۳ و اين با دوره فتنه در زمان ابن زبير كاملاً مناسبت دارد و به رغم نظريه شاخت، نمى توان از آن، آغاز وخامت اوضاع در قرن دوم را استنباط كرد. بدين سان، بنا دلايلى كه گذشت، مى توان به سخن منسوب به ابن سيرين اعتماد كرد. صحت اين انتساب، نظريه هوروويتس، مبنى بر ورود اِسناد به آثار حديثى در ثلث آخر قرن اول را تأييد مى كند؛ چه اگر كاربرد آن زودتر از اين زمان بوده باشد، بايد در نوشته ها آشكار مى شد.
در اينجا مناسب است نكاتى درباره اِسناد مالك از نافع، از ابن عُمَر مطرح كنيم كه مورد احترام فراوان محدّثان مسلمان است، اما شاخت از دو جهت در آن تشكيك مى كند. او مى گويد مالك جوان تر از آن است كه بى واسطه از نافع حديث شنيده باشد؛ حداكثر مى تواند كتابى حاوى روايات او را ديده باشد، ولى به گونه اى حديث نقل مى كند كه گويا از خود نافع شنيده است. ۴ زمان تولد مالك را به طور قطع نمى دانيم، اما ابن قيسرانى با قاطعيت مى گويد كه وى در سال 93 هجرى به دنيا آمده است. بنابراين، مالك در هنگام درگذشتِ نافع، 24 ساله بوده است. حتى با فرض اين كه چند سال
1.p. ۳۶ f, cf. p. ۷۱ f.
2.سوره حج، آيه ۹۹.
3.صحيح البخارى، «شهادة»، ش۹؛ «الأيمان و النذر»، ش۱۰، ۲۷؛ سنن ابى داود، ص۹ و جاهاى ديگر.
4.ص۱۷۶ و بعد.
