برنامج‏ نويسي و كتاب«البرنامج» وادي آشي - صفحه 260

1. در برخى از اين آثار، نويسنده ابتدا از پدرش به عنوان نخستين شيخ خويش و سپس از ديگر مشايخ، به ترتيب تاريخ درك محضر آنان به همراه كتب يا رواياتى كه اخذ كرده، ياد مى كند؛ بهترين نمونه استفاده از اين شيوه را مى توان در فهرسة عبدالحق بن غالب محاربى غرناطى يافت. ۱
2. در دسته ديگرى از اين نوشته ها مؤلف همچون نوشته هاى تراجم كلاسيك دوره اسلامى، اسامى شيوخ خود را به ترتيب الفبايى مرتب كرده و نام هاى احمد و محمّد را به سبب قداستى كه نزد او دارند، خارج از ترتيب الفيايى و در صدر كتاب ياد مى كند؛ فهرسة قاضى عياض يحصبى سبتى بر اين اساس تدوين شده است. ۲
3. سومين گونه اين نوشته ها بر اساس تخصص و شهرت علمى مشايخى كه طالب نزد آنان دانش آموخته، نظم مى يابد؛ برنامج شيوخ الرّعينى از ابوالحسن على بن محمّد رعينى اشبيلى بهترين نمونه اى است كه در آن از اين روش پيروى شده است. ۳ به عنوان نمونه، وى نخست از مشايخ قرآنى خود و سپس از محدّثان، نحويان، ادبا و شعرا، طى فصولى جداگانه، سخن گفته است. ۴
شيوه دوم. در اين شيوه، نويسنده مطالب كتاب را، نه بر اساس نام مشايخ، بلكه بر اساس ترتيب كتبى كه نزد شيخ آموخته، تدوين مى كند. در اين شيوه، علوم بر اساس ارزش هاى دينى طبقه بندى شده و از علوم قرآن و حديث آغاز و به سيره پيامبر و انساب، فقه و اصول فقه، صرف و نحو و ادبيات ختم مى شود. بهترين نمونه پيروى از اين شيوه را مى توان در فهرسة ابوبكر بن خير اشبيلى يافت. ۵
شيوه سوم. در سومين شيوه، مؤلف برنامج يا فهرسه خود را به دو بخش تقسيم كرده و در تدوين كتاب به طور جداگانه از هر دو شيوه اول و دوم بهره گرفته است. ۶ ابن جابر وادى آشى كتاب البرنامج خود را بر اين اساس و با انگيزه پاسخگويى به خواست برخى از «راويان عصر خويش كه به امر روايت عنايتى وافر داشتند»، ۷ تأليف كرده است. از اين رو، كتاب البرنامج از دو بخش مستقل تشكيل شده است: ۸
در بخش اول، وادى آشى با رعايت نخستين شيوه رايج در نگارش اين آثار به نام كامل، نسب، كنيه، مذهب، مولد، مشايخ و گاه فهرسه و در صورت دريافت اجازه نامه، نوع اجازه و سرانجام، تاريخ درگذشت هر يك از اصحاب تراجم اشاره كرده است. ۹ اين بخش را مى توان به نوبه خود، به دو جزء

1.عمرانى، مقدمه ثَبِت بلوى وادى آشى، ۶۳ .

2.شبوح، همان، و.

3.ر.ك: برنامج شيوخ الرّعينى.

4.ر.ك: همان، ص۷، ۳۱، ۷۹، ۹۲، ۱۹۱.

5.مقدمه ثبت، ص۶۳.

6.«كتب برامج العلماء فى الاندلس»، ص۱۰۶.

7.كتاب البرنامج، ص۳۷.

8.همان، ص۳۷ ـ ۱۳۷ و ۱۷۳ ـ ۳۲۳.

9.همان، ص۸۰، ۸۴ ، ۹۸ و جم.

صفحه از 263