برنامج‏ نويسي و كتاب«البرنامج» وادي آشي - صفحه 261

كوچك تر تقسيم كرد: جزء اول، به ذكر مشايخى اختصاص دارد كه مؤلف از آنها اجازه نامه دريافت كرده و تنها هفتاد تن را در اين شمار ذكر كرده است ۱ و در جزء دوم، به مشايخى پرداخته كه بى آن كه براى وى اجازه نامه اى صادر كنند، تنها به درك محضر آنان نايل آمده است. ۲ بديهى است كه اين قسمت از نظر حجم و تعداد مشايخ، به مراتب، بيش از جزء نخست، تفصيل يافته و نويسنده، در اين بخش به شرح حال 279 تن از مشايخ خود پرداخته است.
مبناى ترتيب و تدوين هفتاد ترجمه نخست، به درستى دانسته نيست؛ چنين مى نمايد كه اين مشايخ براساس فزونى شمار روايات مأخوذ از آنها و سپس انتساب به شهرهاى محل سكونتشان چون تونس، مغرب، مصر، مكه، مدينه و ... تدوين شده باشد. باقى تراجم اين بخش تقريبا به صورت الفبايى منظم شده است؛ ۳ با اين همه، ترتيب الفبايى آن با ترتيب رايج حروف مغربى ۴ و مشرقى تفاوت اساسى دارد.
از نكات قابل توجه در تراجم اين بخش، اختصاص فصلى جداگانه به زنانى است كه مؤلّف با عنوان «فى نساء المجيزات» از آنها ياد كرده است؛ ۵ در اين فصل سيزده تن از مشيخات نويسنده، بدون رعايت نظم الفبايى، ذكر شده است. اشتمال كتاب بر شرح حال زنان دانشمند ـ كه در نوشته هاى شرح حالى كمتر مجال ظهور يافته است ـ بر ارزش آن افزوده است.
بخش دوم كتاب، موضوعى و بنابر كتبى كه نويسنده از استادان خود روايت كرده، تدوين شده است. ۶ به ديگر سخن، مؤلف، مطالب بخش نخست كتاب را با تغييراتى اندك و به صورت معكوس مجددا ذكر كرده است. او كليه كتب و آموخته هاى خود را به هشت موضوع كلى طبقه بندى كرده و در هر طبقه، كتاب هاى مربوط به آن را، بى توجه به نظمى خاص آورده است. ترتيب اين موضوعات چنين اند: علوم قرآن، صحاح سته، مسانيد و معاجم حديثى، سير و مغازى، اسامى و كنى، اربعين ها، ادب، صرف و نحو و اشعار، مشيخه ها و تراجم. ۷
مؤلف، سخت اصرار دارد تا سلسله اسناد كتب را به صورت متصل، از شيخ تا نويسنده كتاب برساند. ۸ اين اهتمام بر حفظ اسناد، بيانگر اين نكته است كه حتى در قرن هشتم هجرى و در عصرى كه كتابت به شكل گسترده اى رواج يافته بوده، همچنان اعتبار و اهميت سماع احاديث و سلسله روايات به قوت خود باقى مانده است؛ با اين تفاوت كه در قرون نخستين احاديث را به راويان

1.همان، ص۳۷ ـ ۹۸.

2.همان، ص۹۹، ۱۷۳.

3.ر.ك: البرنامج، فهرست موضوعات كتاب.

4.براى اطلاع از الفباى مغربى ر.ك: رده BP، ص۱۸۱.

5.همو، به كوشش محفوظ، ص۱۶۹ ـ ۱۷۳.

6.البرنامج، (محفوظ)، ص۱۷۷ ـ ۱۷۸.

7.ر.ك: همان، ص۱۷۷، ۱۸۶، ۲۰۸، ۲۱۳، ۲۷۲، ۲۸۲، ۲۹۶ و ۳۲۰.

8.ر.ك: همان، ص۳۱۸ و پس از آن.

صفحه از 263