امام رضا عليه السلام در مرو، به تعارفات ظاهرى روى آورد و اصل خلافت را نيز به ايشان پيشنهاد كرد؛ امّا وقتى با عدم پذيرش امام عليه السلام روبهرو شد، برخورد او و لحن سخنش كاملاً دگرگون شد. امام عليه السلام نيز پاسخهاى قاطعانهاى را بيان مىداشت و تصريح مىكرد كه :
من به اختيار خود، هيچ گاه اين كار را انجام نخواهم داد .1
بسيارى از گفتگوهاى اين جلسه ، گزارش شده است؛ امّا پايان تمام رواياتى كه اين جلسه يا جلسات ديگر را گزارش كردهاند ، بيانگر آن است كه خليفه، امام عليه السلام را تهديد به قتل نموده و اذعان مىدارد كه راه ديگرى پيش روى امام عليه السلام نيست : يا پذيرش ولايتعهدى و يا مرگ.
متون متعدّد روايى، نشانگر آن است كه تنها سببى كه باعث شد امام رضا عليه السلام ولايتعهدى را بپذيرد، اجبار و اكراه بود. روايات در اين زمينه، چند دسته است:
دسته اوّل ، رواياتى كه صراحتاً دلالت بر اجبار امام عليه السلام بر قبول ولايتعهدى دارند كه چند نمونه از اين روايات را نقل مىكنيم :
1. مأمون از عدم پذيرش امام عليه السلام خشمگين شد و چنين گفت:
تو همواره به گونهاى با من برخورد مىكنى كه خوش ندارم و از شدّت عمل من در امان ماندهاى. به خدا سوگند، اگر ولايت عهدى را پذيرفتى كه هيچ، وگرنه تو را بر آن مجبور مىكنم. آن گاه اگر قبول كردى، چه خوب، وگرنه گردنت را مىزنم!2
2. امام عليه السلام در پاسخ ريّان بن صلت كه از پذيرش ولايتعهدى ايشان در شگفت مانده بود، فرمود:
خدا خود مىداند كه من از آن خوشم نمىآيد ؛ امّا چون ميان پذيرش آن و كشته
