3 ـ 1 ـ 2 . گزينشى بودن پذيرش عناصر جديد فرهنگى

همان طور كه در بحث تغيير فرهنگى و مكانيزهاى آن گفته شد ، پذيرش عناصر جديد فرهنگى ، معمولاً اختيارى و در نتيجه گزينشى است . گسترش عناصر فرهنگى دين ميان مردم ، معمولاً گزينشى و انتخابى است و گروه اجتماعى مؤمنان اوّليه براى اطمينان به گسترش خرده فرهنگ دينى خود، بايد خرده فرهنگ را تداوم بخشد و در زمان هايى كه خرده فرهنگ مؤمنان از سوى ديگران انتخاب نمى شود و احتمال تلاش براى محو آن وجود دارد ، تداوم پنهان آن در نسل هاى متمادى ، تضمين كننده گسترش آن در زمانى ديگر است.
تا يك مجموعه فرهنگى از سوى عده اى از افراد پذيرفته نشود و از راه جريان امر به معروف (اجتماعى كردن) و نهى از منكر (كنترل اجتماعى) به افراد تازه وارد انتقال نيابد، تداوم نمى يابد و اگر تداوم نيابد ، به تدريج منتشر نمى شود . پس تداوم ، شرط لازم گسترش است.
معلى ابن خنيس مى گويد : امام صادق عليه السلام به من فرمود : «اى معلى! امر ما را كتمان كن و آشكار نساز ؛ زيرا كسى كه چنين كند ، خداوند او را در دنيا عزيز (شكست ناپذير و باعزت) ميكند و آن را نورى پيشاروى چشمانش قرار مى دهد كه او را به سوى بهشت مى كشاند . اى معلى! رازدارى و تقيه ، كيش من و پدران من ، و فاش كننده امر ما ، مانند انكار كننده آن است». ^۱
امام صادق عليه السلام فرمود : «تقيه ، سپر و زره مؤمن است و كسى كه تقيه ندارد ، ايمان (پايبندى و باور گره خورده در عواطف) نخواهد داشت». ^۲
كتمان و رازدارى در مورد عناصر ويژه خرده فرهنگ گروه مؤمنان ، در شرايط اجتماعى ويژه اى كه جريان پذيرش انتخابى اين عناصر فرهنگى در جامعه وجود ندارد ، تنها راه تداوم خرده فرهنگ ياد شده به نسل هاى ديگر است ، بدان اميد كه شرايط گسترش آن آرام آرام پيدا شود . در چنين شرايطى باور كردن ارزش ها و هنجارها ، اثرى همانند انكار و تبليغ عليه آنها دارد.

3 . عوامل مؤثر بر پذيرش كنترل اجتماعى

3 ـ 1 . تداوم فرهنگ

3 ـ 1 ـ 1 . تداوم فرهنگ ، شرط گسترش كنترل اجتماعى

تداوم فرهنگ ، شرط لازم گسترش فرهنگ است . يك مجموعه فرهنگى مانند دين ، يا يك شاخه از دانش مثل فلسفه مشايى ، يا يك رشته هنرى كه همگى يك پاره فرهنگ يا تركيب فرهنگى ناميده مى شوند ، از نظر گسترده شدن در بين مردم ، مى تواند محصور در ميان مردمى اندك ، يا فراگير ميان همه مردمان حاضر در كره زمين يا در حالاتى ، ميانه اين دو قطب باشد.
از نظر تداوم در طول نسل ها نيز ، يك پاره فرهنگ مانند دين ، مى تواند تا آخر عمر بشر بر زمين مداوم باشد ، يا چند هزار ساليا چند قرن دوام آورد ، يا محدود به عمر يك نسل و حتّى محدود به چند سال يا ماه باشد.
از محتواى متون دينى درمى يابيم كه اسلام ، هم تداوم تا آخر عمر بشر بر زمين و هم گستردگى در همه پهنه زمين را خواستار است . اگر يك پاره فرهنگ بخواهد گستره زمان و مكان را دربرگيرد يا يك خرده فرهنگ ، يعنى فرهنگ يك گروه يا قشر خاص ، بخواهد به فرهنگ همگان يا پاره فرهنگى از فرهنگ همگان تبديل شود ، تداوم اصل است يا گسترش . عوامل مؤثر بر تداوم و گسترش يك خرده فرهنگ يا پاره فرهنگ چيست؟
نخستين نكته اين است كه يك مجموعه از شناخت ها ، ارزش ها و هنجارها ، تا جزئى از فرهنگ يك گروه ، اجتماع يا جامعه نشود ، فرهنگ (پاره فرهنگ يا خرده فرهنگ) شمرده نمى شود . آموزه هاى خداوند نيز دست كم بايد به بشرى كه همان پيامبر است نازل گردد و پيامبرِ بدون پيرو ، دست كم به مثابه يك گروه داراى خرده فرهنگ ، متمايز از ديگران تلقى شود . چنين حالتى درباره حضرت ابراهيم عليه السلام در قرآن آمده است.
اگر آموزه هاى الهى به شخص پيامبر نازل شود و شخص پيامبر در باورها ، ارزش ها و شيوه هاى عمل (هنجار) با عموم مردم جامعه خود داراى تفاوت هايى شود و آن گاه كه تعدادى از افراد به دين او بگروند ، گروه اجتماعى مؤمنان تشكيل مى شود و دين پيامبر ، خرده فرهنگ گروه اجتماعى مؤمنان مى گردد . از اين پس ، جريان هاى اجتماعى كردن (امر به معروف) و كنترل اجتماعى (نهى از منكر) در درون گروه اجتماعى مؤمنان فعال مى شود . گسترش خرده فرهنگ مؤمنان اوّليه به فرهنگ عموم مردم و حتّى جوامع ديگر يك امراست ، و تداوم خرده فرهنگ گروه اجتماعى مؤمنان در طول زمان ، امر ديگر است.
روايات تقيه ، در كتاب امر به معروف و نهى از منكر آمده است . فحواى روايات مربوط به تقيه ، بر ضرورت تداوم خرده فرهنگ مؤمنان تأكيد دارد . در واقع تداوم اين خرده فرهنگ ، شرط لازم براى گسترش آن دانسته شده است.