به روايت ياد شده توجّه كنيد . امام صادق عليه السلام در رساله اى به يارانش فرمود : «از دشنام دادن به دشمنان خدا ـ وقتى سخن شما را مى شنوند ـ بپرهيزيد ؛ زيرا بدون آگاهى ـ و از روى كينه و تلافى ـ خدا را دشنام مى دهند و چه كسى نزد خدا ستمكارتر است از كسى كه خدا و دوستان خدا را در معرض دشنام قرار دهد».
همان طور كه آشكار است عمل مؤمنان ـ براى دشمنان خدا محيط اجتماعى محسوب مى شوند ـ ، بر عمل دشمنان خدا اثر مى گذارد . در اين روايت ، اين عمل مؤمنان ، موجب دشنام به خدا و محكوم دانسته شده است.

4 . آثار مثبت كنترل اجتماعى

4 ـ 1 . همه خوبى ها در جامعه ، معلول كنترل دينى

نيازهاى گوناگون انسان ، او را به كشف و ابداع وسايل و شيوه هاى گوناگون براى برطرف ساختن نيازهايش مى كشاند . اين وسايل و شيوه ها ، از سوى مردم شناسان ، «فرهنگ» ناميده شده است و حتّى برخى از آنان ، فرهنگ را به شيوه هاى زندگى يا شيوه هاى برطرف ساختن نيازها منحصر كرده اند. نظام اجتماعى ، از يك جنبه تجلى فرهنگ جامعه است و به عبارت ديگر ، جامعه ظرفى براى فرهنگ (جامعه نظام اجتماعى) است.
شيوه هاى برطرف ساختن نيازها گوناگون است و به همين دليل ، با فرهنگ هاى گوناگون مواجهيم . از سوى ديگر ، در هر فرهنگى با شيوه هاى ناپسند برطرف ساختن نياز برخورد داريم كه انحرافات اجتماعى را به وجود مى آورند . نكته ديگر ، ناتوانى و ضعف بسيارى از شيوه ها در برطرف ساختن بهينه نيازهاست و چه بسا نيازهايى كه به طور رضايت بخشى ارضا نمى شوند . برقرارى همه شيوه هاى پسنديده و حذف شيوه هاى ناپسند ، مرهون اعمال كامل و كارآمد جريان هاى اجتماعى كردن و مهار اجتماعى است و نقصان و با كارآمدى اين جريان ها، موجب عدم برقرارى شيوه هاى پسنديده يا رواج شيوه هاى ناپسند مى گردد.
در عين حال همان طور كه توضيح داده شد ، موارد فراوانى وجود دارد كه شيوه هاى پسنديده در يك فرهنگ اجرا مى شود ، ولى نتيجه مطلوب به دست نمى آيد . اين مسئله ، غير از پسنديده بودن شيوه هاى به كار بسته شده است ؛ يعنى برخى شيوه هاى پسنديده ، ناكارآمد هستند.
اعمال كامل ، به موقع و دقيق امر به معروف و نهى از منكر ، يعنى اعمال كامل ، به موقع و دقيقِ تأكيد بر رعايت ارزش ها و هنجارهاى اسلامى ، و جلوگيرى از بدى ها و نابهنجارى هاى اسلامى . اين اعمال نه تنها مانند اعمال بهينه جريان هاى اجتماعى كردن و كنترل اجتماعى ، موجب برقرارى همه شيوه هاى پسنديده و حذف شيوه هاى ناپسند مى شود ، بلكه افزون بر آن ، موجب تحقق خوبى ها و ارضاى نيازها نيز مى گردد . نكته ديگر اين كه تحقق اين دو امر ، يعنى برقرارى همه شيوه هاى پسنديده و حذف شيوه هاى ناپسند به عنوان امر اوّل، و تحقق خوبى ها و ارضاى نيازها به عنوان امر دوم ، فقط و فقط معلول اعمال بهينه جريان هاى اجتماعى كردن و كنترل اجتماعى در مورد ارزش ها و هنجارهاى دينى است و راه ديگرى براى تحقق آنها وجود ندارد . آنان كه در پى اين وضعيت ها از راه هاى ديگر مى روند ، سعى بيهوده مى كنند.
داراى چنين مطبى است دو فريضه اى كه نام آورترين و برترين واجبات اند. به يقين تأكيد بر رعايت ارزش ها و هنجارهاى دينى (امر به معروف) و جلوگيرى از نقص آنها و خلاف آنها (نهى از منكر) ، وظيفه و واجبى بزرگ است كه فقط به وسيله آن ، ديگر وظايف و واجبات (شيوه هاى پسنديده و الزامى) استقرار مى يابد. ^۱
همان طور كه به طور صريح در اين قسمت از روايت گفته شده ، تنها عامل برقرارى شيوه هاى پسنديده (هنجارها) و حذف نابهنجارى ها، اعمال جريان هاى اجتماعى كردن و كنترل اجتماعى در مورد آنهاست.
در بخش ديگر از روايت چنين آمده است : «به يقين تأكيد بر رعايت ارزش ها و هنجارهاى دينى (امر به معروف) و بازداشتن از ضد ارزش ها و نابهنجارى هاى مربوط ، راه انبيا و شيوه صالحان است . اين واجبى بزرگ است كه ديگر واجبات ، فقط و فقط به وسيله آن برقرار مى شود ؛ حق حقداران به آنان بازمى گردد ، زمين آباد مى گردد ، انتقاد دشمنان ـ به انصاف ـ گرفته مى شود و كارها پايدار مى گردد». ^۲
ايمنى جاده ها و حلال بودن كسب درآمدها ، بازگشت حق به حقداران ، و انصاف گرفتن (انتقام منصفانه) از دشمنان كه مصاديق مهم عدل و معروف است ، و نيز آبادانى سرزمين كه نعمت و رفاه را موجب مى شود و پايدارى كارها كه ثبات و اميد را به ارمغان مى آورد ، همگى معلول امر به معروف و نهى از منكر دانسته شده است.
رواياتى از معصومان وجود دارد ^۳ كه بيشتر موارد ياد شده را ، وظيفه حكومت و حاكم عادل مى داند . همچنين در روايتى ، تحقق امر به معروف و نهى از منكر ، به امام معصوم يا امام عادل منوط دانسته شده است . از اين روايات فهميده مى شود كه : 1 . همه خوبى ها معلول امر به معروف و نهى از منكر است ؛ 2 . يكى از وسايل تحقق پايدار و كامل امر به معروف و نهى از منكر ، حكومت عدل است ؛ 3 . وظيفه حكومت عدل ، امر به معروف و نهى از منكر است . پس قطعيت انحصارى بودنِ وسيله تحقق خوبى ها و حذف بدى ها به امر به معروف و نهى از منكر ، خدشه دار نمى شود . مى توان گفت به يقين هر جا با عدم برقرارى خوبى ها يا رواج بدى ها روبه رو هستيم ، آن جا جريان هاى اجتماعى كردن و كنترل اجتماعى در خصوص ارزش ها و هنجارهاى اسلامى به طور بهينه اعمال نمى شود و در هر فرهنگى ، انحرافات ، معلول اعمال نكردن بهينه جريان هاى اجتماعى كردن و كنترل اجتماعى است.
در بخشى از روايت ^۴ چنين آمده است : «خداوند فرمود اشخاص باايمان ، بعضى شان ولى (هم پيمان ، هم پيوند ، متصدى) بعض ديگر هستند و امر به معروف و نهى از منكر مى كنند . خداوند در اين آيه با امر به معروف و نهى از منكر آغاز كرد ؛ به دليل علم خداوند به اين كه هر گاه بر رعايت ارزش ها و هنجارهاى اسلامى تأكيد شود و از نقض آنها و عمل برخلاف آنها جلوگيرى گردد ، يعنى هر گاه اين واجب به جاى آورده شود و برقرار گردد ، همه واجبات (مقررات و هنجارهاى الزامى) ـ سخت و آسانش ـ برقرار مى گردد . اين نتيجه ، بدين علت است كه امر به معروف و نهى از منكر ، دعوت به اسلام همراه با بازگشت حق به حق داران ، مخالفت با ستمگران ، توزيع درست اموال عمومى ، و نيز دريافت ماليات هاى اسلامى از مواردش ، و مصرف آن در مواردش است.