6 . انگيزه هاى ترك امر به معروف و نهى از منكر

گفتيم كه : تأكيد بر رعايت ارزش ها و هنجارهاى دينى و جلوگيرى از بدى ها و نابهنجارى هاى دينى ، امر به معروف و نهى از منكر است . در اسلام بر اهمّيت اين دو امر تأكيد بسيار شده است . از ويژگى هاى مؤمنان ، اقدام به اين مهم است و اشخاص بى تفاوت به رعايت ارزش ها و هنجارهاى اسلامى و ساكت در برابر بروز بدى ها و نابهنجارى هاى دينى به شدت نكوهش شده اند. امّا مى دانيم كه بى تفاوتى و سكوت نيز يك عمل است و هر عمل ، انگيزه اى دارد و تحت تأثير شرايط محيطى است . پس مى توان در پى اين امر بود كه انگيزه بى تفاوتى در خصوص اين امر مهم چيست و اشخاص ، بيشتر در چه ساختار اجتماعى و شرايط محيطى در مورد آن بى تفاوت يا ساكت مى شوند.
براساس فضاى عمومى بحث هاى اوّليه ، مى دانيم كه اگر عملى با تنبيه مكرر روبه رو گردد و موجب رنج باشد ، يا تشويق نبيند و بيهوده يا كم ثمر به نظر آيد ، ترك مى گردد . امر به معروف و نهى از منكر نيز عمل است و تابع اين قاعده عمومى است . البته يادآورى اين نكته ضرورى است كه عوامل تشويق يا تنبيه كننده ، گاه طبيعى ، زمانى فرهنگى ـ اجتماعى و گاهى ماوراءالطبيعى است و تشويق هاى الهى و تنبيه هاى اخروى نيز جزء اين مجموعه است . حال اگر عملى از يك سو با تشويق و از سوى ديگر با تنبيه روبرو گردد ، به نسبت قدرت و اهمّيت عامل تشويق كننده و ميزان تشويق و نيز عامل تنبيه كننده و ميزان رنج وارده ، عمل به طرف پاداش قوى تر و مهم تر كشيده مى شود.
اگر يك عضو معمولى گروه ، اجتماع يا جامعه با عمل به منكر يا ترك معروف از سوى افراد بانفوذ و مقتدر گروه يا جامعه روبه رو شود ، آن گاه اعمال فشار روانى ـ اجتماعى بر شخص مقتدر براى او مشكل است . پيش تر گفته شد كه افراد با نفوذ و مقتدر گروه ها، مى توانند به ميزان معيّنى از هنجارها فاصله بگيرند و با تنبيه روبه رو نشوند . تمايل عضو معمولى به عضويت در گروه ، يكى از علل اين امر است . اقتدار افراد برجسته گروه يا جامعه نيز از عواملى است كه باعث مى شود عضو معمولى ، ابتدا در خطاكارى شخص برجسته شك كند يا اين عمل را تابع مصلحت ويژه اى بپندارد . از سوى ديگر ، به طور معمول اِعمال طرد اجتماعى از سوى عضو معمولى در مورد عضو برجسته انجام نشدنى است ؛ زيرا اگر عضو معمولى بخواهد چنين كند ، مثلاً بخواهد در مواجهه با شخص برجسته سلام نكند يا اخم كند ، فوراً از سوى ديگر اعضاى گروه به عنوان بى ادب تحت فشار قرار مى گيرد . اگر هم مثلاً بخواهد قطع ارتباط كند ، اين كار به معناى خروج عضو معمولى از گروه است و چنين عملى ، انزواى عضو معمولى است ، نه طرد اجتماعى شخص برجسته گروه.
عامل ديگر ، توانايى عضو برجسته در اعمال فشار روانى ـ اجتماعى بر عضو معمولى است . با توجّه به اين نكته كه انگيزه هاى بى تفاوتى و سكوت در مورد رعايت ارزش ها و هنجارها و بروز ضد ارزش ها و نابهنجارى ها قابل طرح است.

ارتباط اجتماعى ، لازمه اعمال جريان اجتماعى كردن و مهار اجتماعى است.
تاكنون به تناسب بحث از ابعاد جريان هاى اجتماعى كردن و مهار (كنترل) اجتماعى ، به خود اين دو جريان توجّه كرده ايم و گفته ايم تأكيد بر ارزش ها و هنجارها با تأكيد بر رعايت ارزش ها و هنجارها در ميان مردم ، همان امر به معروف و اعمال فرايند اجتماعى كردن ، و جلوگيرى از ضدارزش ها و نابهنجارى ها، همان نهى از منكر و اعمال كنترل اجتماعى است . البته در اصطلاح آموزه هاى اسلامى ، وقتى ارزش ها و هنجارها ، ارزش ها و هنجارهاى دينى باشد ، اعمال فرايند اجتماعى كردن آنها امر به معروف ، و اعمال كنترل اجتماعى در مورد آنها نهى از منكر شناخته مى شود.
اعمال اجتماعى كردن و اعمال كنترل اجتماعى ، مستلزم داشتن ارتباط اجتماعى و تعامل با ديگران است . پس اشخاص منزوى و فرارى از جامعه و كسانى كه به تنهايى در باديه ها و غارها زندگى كنند ، از اعمال اين دو امر ناتوان خواهند بود . پيش تر گفته شد كه امر به معروف و نهى از منكر و شيوه هاى غير رسمى كنترل اجتماعى ، در زمينه پيوند گروهى انجام مى شود و اگر اعمال كننده اين جريان ها در جهان زندگى شخص مخاطب نباشد ، نمى تواند بر او تأثير بگذارد . بر همين اساس ، هر چه پيوند گروهى مستحكم تر باشد و زمينه هاى جذب بيشتر فراهم گردد ، امر به معروف و نهى از منكر بيشتر عملى است و تأثير آن نيز افزون تر است . به همين دليل ، واجب بودن امر به معروف و نهى از منكر در اسلام ، با انزوا و گوشه نشينى ـ كه از نظر عده اى قالب مناسب رهبانيت است ـ منافات دارد.
در اين خصوص ، به اين روايت توجّه كنيد : سعد بن اشجع ايستاد و گفت : خدا ، رسول و همه حاضران در مجلس را گواه مى گيرم كه خواب شب بر من حرام است . پس از آن پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود : «كارى مهم انجام ندادى . وقتى با مردم ارتباط و آميزش ندارى ، چگونه امر به معروف (تأكيد بر رعايت ارزش ها و هنجارهاى دينى) و نهى از منكر (جلوگيرى از بدى ها و نابهنجارى ها) مى كنى؟» ^۱