6 ـ 2 . طمع

تاكنون مواردى نقل شد كه انگيزه بى تفاوتى يا سكوت در خصوص رعايت نكردن ارزش ها و هنجارها و بروز ضد ارزش ها و نابهنجارى ها، ترس از صدمات اقتصادى يا ترس بر جان و ياران بود . در مواردى ، انگيزه بى تفاوتى يا سكوت ، تنبيه از سوى كجرفتاران و منحرفان نيست ، بلكه انگيزه ترك امر به معروف و نهى از منكر و عدم اعمال جريان اجتماعى كردن و كنترل اجتماعى در خصوص ارزش ها و هنجارهاى دينى ، تشويق هايى است كه از طرف منحرفان به شخص مى رسد . امام حسين عليه السلام فرمود : از امام على عليه السلام روايت شده است : «اى مردم! از آنچه خداوند اولياى خود را اندرز داده است عبرت گيريد كه عبارت است از زشت ياد كردن خداوند از دانشمندان و مربيان دينى يهود ؛ زيرا خداوند در قرآن مى فرمايد : چرا دانشمندان و مربيان دينى يهود و نصارا آنها را از گفتار باطلشان بازنداشتند؟! به يقين خداوند اين سكوت در برابر بدى را ، بر دانشمندان و مروّجان دينى يهود و نصارا ننگ شمرد ؛ زيرا آنها بدى ها و فساد را از ستمگران مى ديدند و آنان را باز نمى داشتند و اين بى تفاوتى ، به دليل ميل و رغبت مربيان دينى به هدايايى بود كه از سوى ستمگران به آنان مى رسيد . نيز به دليل ترس دانشمندان دينى ، از تنبيه هايى بود كه آنها را از آن برحذر مى داشتند ، و خداوند مى فرمايد : از مردم نترسيد و از من بترسيد». ^۱
همان طور كه به روشنى در روايت ياد شده آمده است ، تشويق ها و هدايايى كه از ظالمان به احبار و رهبان (مربيان و دانشمندان دينى يهود و نصارا) مى رسيد ، نخستين عامل براى ترك امر به معروف و نهى از منكر از طرف آنان بوده است.
در مطالب پيشين ، به اهمّيت و تأثير امر به معروف و نهى از منكر در استقرار ارزش ها و هنجارهاى الزامى و در ايجاد شرايط عادلانه زندگى اجتماعى و رفاه اقتصادى اشاره شد . گفتيم افرادى كه امر به معروف و نهى از منكر را ترك مى كنند ، يا به انگيزه تعلق و وابستگى اجتماعى به گروه يا اجتماع است ، يا به انگيزه ترس و بر اثر تهديد ، و يا بر اثر تطميع و به انگيزه طمع . پس تعلق ، ترس و طمع ، انگيزه هاى اساسى ترك امر به معروف و نهى از منكر به شمار مى آيد.
از مجموع دو مطلب ياد شده ، مى توان نكته اى را به دست آورد و آن اين كه تعلق ، ترس و طمع ، به عنوان انگيزه ترك اعمال اجتماعى كردن و كنترل اجتماعى ، معمولاً در افراد كم اقتدار در برابر افراد مقتدر در گروه يا جامعه ديده مى شود . بى تفاوتى در مورد ارزش ها و هنجارها و سكوت در برابر نقض آنها از سوى افراد معمولى گروه يا جامعه ، در برابر افراد مقتدر و بانفوذ گروه يا جامعه ، موجب اصرار مقتدرها بر نقض ارزش ها و هنجارها و همراه كردن افراد بيشترى با خود در اين امر مى شود . اين مسئله ، نه تنها مانع استقرار ارزش ها و هنجارهاى الزامى و ايجاد شرايط عادلانه زندگى اجتماعى و اقتصادى مى گردد ، كه برپايه مطلب ديگرى درباره تسلط اشرار ، موجب تسلط بدان و قرار گرفتن بدها در موقعيت هاى اقتدارى گروه و جامعه مى شود.
براى مبارزه با پيدايش چنين مراحل و نتايجى ، بايد ارزش ها و هنجارهاى محكم و قوى عليه ترك امر به معروف و نهى از منكر ، و نيز انگيزه هاى تعلق ، ترس و طمع كه به ترك امر و نهى مى انجامند ايجاد شود ، و پيشاپيش عليه شرايط اجتماعى دعوت كننده به بى تفاوتى در مورد ارزش ها و هنجارها وسكوت در برابر نقض آنها، موضع گيرى محكمى صورت پذيرد.
امام على عليه السلام در خطبه اى پس ستايش و ياد نيك خداوند فرمود : «امّا بعد ، به يقين خداوند پيشينيان شما را نابود كرد ، هنگامى كه كارهاى ناشايست انجام دادند و دانشمند و مربيان دينى شان آنها را از كارهاى ناشايسته باز نداشتند . وقتى به اين شيوه استمرار بخشيدند ، سختى ها بر آنان فرود آمد». ^۲
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود : «به يقين خداوند مؤمن ناتوان را ـ كه درشتى ندارد و بانگ نمى زند ـ دشمن مى دارد» . نيز از آن حضرت است كه در ادامه فرمود : «او كسى است كه از ضد ارزش ها و نابهنجارى هاى اسلامى جلوگيرى نمى كند». ^۳
امام صادق عليه السلام فرمود : «در آخرالزمان مردمى هستند كه در ميان آنها عده اى اهل جدال رشد مى كنند ، گوشه گيرى مى كنند ، و به عبادت مشغول مى شوند . حديث گويان بى خردى هستند ، اصرار بر رعايت ارزش ها و هنجارهاى اسلامى و جلوگيرى از ضد ارزش ها و نابهنجارى هاى دينى را الزامى نمى دانند ، مگر زمانى كه از هرگونه ضررى ايمن باشند . براى خودشان در طلب راحتى و آسايش و بهانه و عذرتراشى هستند . در اين صورت ، خشم خداوند در مورد آنان لبريز مى شود و عقابش را شامل همه آنان مى كند». ^۴
افزون بر روايات ياد شده كه در مورد اشخاص و گروه هاى بى تفاوت به ارزش ها و هنجارهاى اسلامى موضع گيرى كرده است ، روايات ديگرى وجود دارد كه راجع به مردم و جامعه اى كه قاعده امر به معروف و نهى از منكر را برانداخته اند و در مورد آن موضع مخالف دارند ، موضع گيرى كرده است.
امام صادق عليه السلام فرمود : «واى بر اجتماعى كه از راه اصرار بر رعايت ارزش ها و هنجارهاى دينى و جلوگيرى از بدى ها و نابهنجارى اسلامى ، از خداوند فرمانبردارى نكنند». ^۵
«اجتماعى كه اصرارى بر رعايت ارزش ها و هنجارهاى اسلامى و جلوگيرى از بدى ها و نابهنجارى هاى دينى را عيب و نقص بداند ، اجتماع بدى است». ^۶
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود : «اجتماع بد ، اجتماعى است كه بر رعايت ارزش ها و هنجارهاى اسلامى اصرار نمى ورزد و از بدى ها و نابهنجارى هاى دينى جلوگيرى نمى كند . اجتماع بد ، اجتماعى است كه تأكيدكنندگان بر رعايت ارزش ها و هنجارها و بازدارندگان از ضد ارزش ها و نابهنجارى هاى اسلامى را بدنام مى كند و از خود مى راند . اجتماع بد ، اجتماعى است كه براى خدا قسط را استقرار نمى بخشد . اجتماع بد ، اجتماعى است كه كسانى ـ كه مردم را به رعايت عدالت ميان مردم فرمان مى دهند ـ مى كشد». ^۷
اگر دقت كنيم ، مى بينيم بحث از انگيزه اشخاص براى ترك امر به معروف و نهى از منكر ، آرام آرام به بحث از زشت شمردن ترك امر به معروف و نهى از منكر كشيده مى شود و پس از آن، به بحث زشت شمردن اجتماعى نوبت مى رسد كه مخالف امر به معروف و نهى از منكر است.
پس از اين مراحل ، شايسته است به ساختار اجتماعى كه داراى شرايط و زمينه هاى مناسب ^۸ با ترس از امر به معروف ، يا انگيزه طمع براى ترك امر به معروف است توجّه كنيم . نيز به ساختار اجتماعى با اين ويژگى كه امر كننده به معروف را مى راند و امر به معروف را عيب و نقص مى شمارد بپردازيم . به عبارت ديگر ، به اين سؤال پاسخ دهيم كه در چه شرايط اجتماعى و در جامعه اى با چه ويژگى ها، اعمال اجتماعى كردن و كنترل اجتماعى در خصوص ارزش ها و هنجارهاى اسلامى ، اقدامى پسنديده و تسهيل شده به شمار مى آيد و فرمان دهنده به خوبى ها محترم است ، و در جامعه اى با چه ويژگى ها ، امر به معروف و نهى از منكر از سوى اشخاص ، امرى ناپسند تلقى مى شود و با تنبيهات گوناگون مواجه مى گردد؟
نوع بندى جوامع براساس نحوه برخورد با امر به معروف و نهى از منكر كه از روايات به دست آمده ، مقدمه اين توجّه است :
1 . جامعه اى كه ارزش ها و هنجارهاى اسلامى را به عنوان ارزش و هنجار پذيرفته است و بر رعايت آنها اصرار مى ورزد و مانع نقض آنها مى شود ؛
2 . جامعه اى كه هر چند ارزش ها و هنجارهاى اسلامى را انكار نكرده است ، ولى بر رعايت آنها اصرار نمى ورزد و از نقض آنها از سوى اشخاص جلوگيرى نمى كند ؛
3 . جامعه اى كه هر چند ارزش ها و هنجارهاى اسلامى را انكار نكرده است ، ولى اصرار بر رعايت آنها را ـ از سوى هر كس باشد ـ بد مى شمارد و اصرار كنندگان بر رعايت آنها را طرد مى كند و از خود مى راند ؛
4 . جامعه اى كه مانع عمل به ارزش ها و هنجارهاى اسلام مى شود و بر عمل به بدى ها و نابهنجارى هاى اسلامى اصرار دارد ، هر چند به طور نظرى ارزش ها و هنجارهاى اسلامى را انكار نكرده باشد ؛
5 . جامعه اى كه به طور نظرى و عملى ارزش ها و هنجارهاى اسلامى را ضد ارزش و نابهنجارى مى داند و بدى ها و نابهنجارى هاى دينى را ارزش و هنجار مى شمارد (براساس روايت 1 و مورد شماره 3 براساس كتاب مستدرك الوسائل). ^۹