3 ـ 2 . مكانيسم هاى اجتماعى شدن

«هر گاه شخصى در همنوايى با هنجارها و ارزش هاى يك جمع يا يك فرهنگ ، تابع وجدان اخلاقى خود باشد و به نيازى كه خودش آن را طبيعى يا بهنجار تلقى مى كند ، پاسخ دهد ، از درون به طور مثبت وادار به عمل شده است ؛ در حالى كه مى دانيم چنين انگيزشى در طبيعت زيستى بشر وجود ندارد . در واقع ، اين فرمان فرهنگ است كه او را وادار به عمل مى كند». ^۱ بخشى از پاسخ به اين پرسش كه چگونه فرمان فرهنگ بر انسان تحميل مى شود ، در مكانيسم هاى روانى ـ اجتماعى تكوين شخصيت انسانى نهفته است . دو مكانيزم اصلى اجتماعى شدن وجود دارد كه عبارت اند از يادگيرى و درونى كردن ديگر . نكته مهم اين كه بايد توجّه داشت كه اين دو ، در واقع بسيار به يكديگر پيوسته اند.

3 ـ 2 ـ 1 . يادگيرى

يادگيرى عبارت است از «اخذ بازتاب ها، عادات ، طرز رفتار و غيره كه در ارگانيسم انسانى و روان شخصى جاى مى گيرد و رفتار او را راهنمايى مى كند» ^۲ . با توجّه به مجموعه نظريه هاى يادگيرى ؛ تكرار ، تقليد ، استفاده از پاداش و تنبيه ، و آزمايش و خطا ، چهار روش عمل اصلى هستند كه به كمك آنها يادگيرى صورت مى گيرد . چه در جريان تربيت كودكان و چه در آموزش يا تربيت و اجتماعى شدن ، عامل اجتماعى كننده يا اجتماعى شونده ، همواره از يكى از اين چهار روش يادگيرى استفاده مى كند.
در موضوع يادگيرى ، تأكيد بر غريزه ، در مقابل تأكيد بر محيط قرار دارد و نتيجه مباحثات و تحقيقات تجربى ، همه را به توافق بر دو نكته اساسى رسانده است ؛ نخست آن كه «اين امر معلوم شده است كه يك نظريه يادگيرى نمى تواند نه داده ارثى و نه تأثير محيط خارجى را نديده بگيرد ، بلكه برعكس بايد هر دو عامل و كنش متقابل مداوم آنها را در نظر بگيرد . دوم آن كه ، هر جهت گيرى كه راجع به نقش متقابل وراثت و محيط بشود، اين امر مورد قبول است كه بى آن كه اهمّيت اشخاص متفاوتى كه پيرامون فرد هستند و عوامل فعال يادگيرى به شمار مى آيند در نظر گرفته شود و روابطى كه فرد با آنها دارد و رفتار خاص او با ديگران مورد توجّه قرار گيرد ، نمى توان تبيين لازم و كافى از يادگيرى نمود . از اين جا مى توان گفت كه فقط پاداش و تنبيه فى نفسه اهمّيت ندارند ، بلكه اين امر كه پاداش و تنبيه از جانب كيست و شيوه خاصى كه با اين شخص مربوط مى شود و چه احساساتى در مورد او وجود دارد نيز شايان توجّه است.

3 ـ 1 . فرآيند اجتماعى شدن

اجتماعى شدن عبارت است از «جريانى كه به بركت آن ، شخص انسانى در طول حيات خويش ، تمامى عناصر اجتماعى ـ فرهنگى محيط خود را فرا مى گيرد و درونى مى سازد و با ساخت شخصيت خود ، تحت تأثير تجارب و عوامل اجتماعى معنادار ، يگانه مى سازد تا خود را با محيط اجتماعى كه بايد در آن زيست نمايد ، تطبيق دهد». ^۱ اين تعريف ، سه وجه اساسى اجتماعى شدن را مطرح مى كند.
نخست «اخذ فرهنگ كه عبارت از اجتماعى شدن ، روند اخذ معارف ، مدل ها، ارزش ها و نمادهاست» . دوم «يگانگى فرهنگ با شخصيت است . تعريف فوق مشخص مى كند كه به دنبال اجتماعى شدن ، عناصر جامعه و فرهنگ ، جزء مكمل ساخت شخصيت روانى مى گردند تا آن جا كه اين دو ، از عناصر اصلى و بخشى از محتواى اساسى ساخت شخصيت مى شوند ؛ البته ميزان اين يگانگى در افراد ، متفاوت است . سومين وجه اجتماعى شدن عبارت است از «تطابق شخص با محيط اجتماعى . فرد اجتماعى شده ، به محيط تعلق دارد و اين تعلق بدان جهت است كه او با ديگر افراد اين اجتماعات (خانواده ، گروه ، ملت ، موسسه توليدى) وجوه مشترك متعددى دارد تا بتواند با آن ارتباط برقرار كند . او با آنها شباهت فكرى و روانى دارد . همانندى با اين ما است كه امكان مى دهد تا حدى هويت خاص روانى و جمعى خود را بيابيم. ^۲
فرهنگ ، مجموعه به هم پيوسته اى از شيوه هاى تفكر ، احساس و عمل است كه ميان اعضاى يك جمع خاص ، مشترك است . جريان اجتماعى شدن ، موجب اخذ و درونى كردن فرهنگ مى شود و شخص را با محيط اجتماعى تطابق مى دهد . بنا بر اين ، ابعاد تطابق با محيط اجتماعى ، حيطه هاى سه گانه وجود انسان ، يعنى تفكر ، احساس و عمل است و به اين معناست كه در شيوه هاى تفكر ، احساس و عمل ، با محيط تطابق مى يابد . شايد كمتر اشخاصى باور كنند كه در شيوه هاى انديشيدن ، ابراز عاطفه كردن ، به هيجان آمدن و حتّى در ميزان احساس نيازى خاص و نحوه برآوردن آن ، تحت تأثير فرهنگ و نظام اجتماعى هستند.
در مورد فرآيند اجتماعى شدن ، بحث از مكانيسم هاى اجتماعى شدن ، عوامل اجتماعى كننده و محيط هاى مؤثر بر عوامل اجتماعى كننده لازم است تا جريان اجتماعى شدن و اثر آن بهتر درك شود.