4 . كنترل اجتماعى

پيش از ورود به تعريف فرآيند كنترل اجتماعى ، لازم است يادآورى كنيم كه فرآيند كنترل اجتماعى و فرآيند اجتماعى شدن (جامعه پذيرى) دو روى يك سكه و دو جنبه از يك واقعيت تام هستند . براى دقت بيشتر ، تعاريف هر دو فرآيند را به ترتيب مى آوريم و مقايسه مى كنيم.
«جامعه پذيرى كه از اوان طفوليت آغاز مى شود ، فرآيندى است كه توسط آن ، فرد با فراگيرى گرايش ها، انديشه ها و انگاره هاى رفتار مورد پسند جامعه از طريق تماس با ديگران ، نقش هايى را كه تعيين كننده رفتار اجتماعى اوست و با پايگاه وى در گروه هاى مختلف اجتماعى انطباق دارد ، به عهده مى گيرد . در جريان جامعه پذيرى است كه شخصيت ، تكوين مى پذيرد». ^۱
«كنترل اجتماعى ، كليه فرآيندهايى را در بر مى گيرد كه جامعه و گروه هاى تشكيل دهنده آن ، توسط آنها بر رفتار افراد جامعه تأثير نهاده و آنها را به همنوايى با هنجارهاى گروه سوق مى دهند . بايد تأكيد نمود كه كنترل اجتماعى ، دال بر تعيين رفتار فرد از تمام جهات نيست ، بلكه دلالت دارد بر محدود كردن چنين رفتارى در چهارچوب تغييراتى مى كند كه مورد پسند اجتماع است». ^۲
اجتماعى شدن «فرآيند تأثير متقابل بين يك شخص و محيط اجتماعى او را مى سازد كه نتيجه آن ، پذيرش مدل هاى رفتار اجتماعى در آن محيط و پيدايش نوعى انطباق متقابل ميان فرد و جامعه است . در معناى اخير ، اجتماعى شدن ، فرآيندى روانى ـ اجتماعى است كه بر پايه آن ، شخصيت اساسى ، تحت تأثير محيط و مخصوصاً نهادهاى تربيتى ، دينى و خانوادگى تشكيل مى يابد». ^۳
«مجموع وسايل و شيوه هايى است كه با استفاده از آنان ، يك گروه يا يك واحد ، اعضاى خود را به پذيرش رفتارها ، هنجارها ، قواعدى در سلوك و حتّى آداب و رسومى منطبق با آنچه گروه مطلوب تلقى مى كند ، سوق مى دهد . كنترل اجتماعى يكى از اشكال فشار اجتماعى است و به دو وجه متفاوت صورت پذير است ؛ يا از طريق اعمال اجبار اجتماعى يا از طريق اقناع. ^۴
تعريفى كه پيش تر براى مفهوم فرآيند اجتماعى شدن نقل كرديم ، اين بود كه «اجتماعى شدن ، جريانى است كه به بركت آن ، شخص در طول حيات خويش ، تمامى عناصر اجتماعى ـ فرهنگى محيط خود را فرا مى گيرد و درونى مى سازد و با ساخت شخصيت خود ، تحت تأثير تجارب و عوامل اجتماعى معنادار ، يگانه مى سازد تا خود را با محيط اجتماعى كه بايد در آن زيست نمايد ، تطبيق دهد». ^۵
همان طور كه در اين تعريف ها مشاهده مى شود ، زاويه ديد در آنها مختلف است . در تعريف فرآيند اجتماعى شدن ، نگاه بر شخص متمركز است ، در حالى كه در تعريف فرآيند كنترل اجتماعى ، نگاه بر جامعه و گروه . به نظر ما ، خط فاصل و مرز فرآيند جامعه پذيرى و مهار ^۶ اجتماعى ، رفتار نابهنجاراست . همه اقدامات تربيتى ، تشويقى و تنبيهىِ پيش از رفتار انحرافى، اجتماعى كردن، و همه اقداماتِ بعد از رفتار انحرافى، مهار وكنترل اجتماعى است.