4 ـ 2 . مكانيزم هاى كنترل اجتماعى
مكانيزم هاى كنترل اجتماعى گوناگون هستند ، «خشونت ، تهديد اقتصادى ، ترغيب ، استهزاء ، شايعه ، رسوايى و انگ زدن . آخرين و بدون شك قديم ترين وسيله كنترل اجتماعى ، به كار بردن خشونت جسمانى است . هيچ دولتى نمى تواند بدون وجود يك نيروى پليس يا چيزى شبيه به آن ، به حياتش ادامه دهد.
از آن جا كه استفاده دائمى از خشونت ، غير علمى و گاهى بى تأثير است ، سازمان هاى رسمى كنترل اجتماعى ، معمولاً مى كوشند ابزار خشونت ، كمتر در دسترس همگان قرار گيرد . «مهم ترين نيروى بازدارنده براى اغلب مردم ، تنها تهديد به اعمال خشونت است ؛ زيرا اغلب مردم فقط با علم به اين كه ارتكاب خلاف ، به مجازات آنها خواهد انجاميد ، مرتكب خلافى نمى شوند.
«نخستين اقدامى كه در رده اعمال فشار براى كنترل اجتماعى ، پس از فشار سياسى و قانونى (خشونت) قرار گرفته است ، فشار اقتصادى است . تهديد اقتصادى ، از هر وسيله ديگرى براى كنترل زندگى افراد مؤثرتر است . البته اين كنترل ، تنها زمانى مؤثر است كه فرد ، نهاد مالكيت را در نظام اقتصادى پذيرفته باشد». ۱
مكانيزم هاى كنترل اجتماعى ، افزون بر خشونت و تهديد اقتصادى ، عبارت از ترغيب ، استهزاء شايعه ، رسوايى و انگ زدن داست . اينها عبارت اند از كنترل از سوى عامل هاى عاطفى و ارزشى . پس ، مجموعه عوامل فشار براى كنترل اجتماعى فرد از سوى جامعه ، اجتماع يا گروه ، چهار نوع است : خشونت ، تهديد اقتصادى ، فشار عاطفى و فشار با رفع نيازهاى آنها در تضاد است لذا افراد حاضر به مواجهه با آنها نبوده و براى فرار از مواجهه با آنها ، به هنجارهاى اجتماعى تن مى دهند . شايعه پراكنى و استهزاء ، از ابزارهاى قدرتمند كنترل اجتماعى در اغلب گروه هاى اوّليه هستند . در فرهنگ عمومى نيز دائماً ما را از مورد تمسخر واقع شدن ، مى هراسانند .
در دنياى بزرگ ترها ، به علت اين كه مقاومت در برابر تمسخر زياد است ، گروه براى سر عقل آوردن كسانى كه تسليم روند عقايد متداول نمى گردند و افرادى كه حاضر به تسليم و اطاعت از هنجارهاى گروهى نيستند ، به شايعه پراكنى در مورد آنها دست مى زند . تعداد كمى مى توانند در برابر تهمت و شايعه مقاومت كنند ، زيرا اثر آن بر ذهن اطرافيان شخص ـ حتّى نزديك ترين و بى غرض ترين آنها ـ آن قدر زياد است كه به سادگى نمى شود پاكش كرد.
يكى ديگر از مخرب ترين انواع تنبيهاتى كه در اختيار جوامع بشرى است ، رسوايى از راه بدنام كردن مردم است . جوامعى كه نخواهند از خشونت استفاده كنند ، معمولاً داغ ننگ بر پيشانى افراد نامقبول مى زنند . نمودار داغ ننگ را مى توانيم در ميان فرقه منونايت ها در آمريكا مشاهده كنيم . براى مثال ، اگر كسى يكى از اساسى ترين منهيات را كه عبارت از درگيرى هاى جنسى با بيگانگان است ، مرتكب شود ، از گروه طرد مى گردد . در چنين حالتى با اين كه گروه به وى اجازه مى دهد در ميان آنها كار و زندگى كند ، ولى حتّى يك نفر هم با او صحبت نمى كند . شما فكر كنيد چه تنبيهى از اين بالاتر ممكن است صورت گيرد كه شخص در ميان جمع ، ولى تنها باشد.
براى درك بهتر مسئله ، خود را در مركز يك سلسله از دواير متحد المركز ، كه هر يك نمودار يك نظام كنترل اجتماعى هستند مجسم كنيد . به عبارت ديگر ، خود را در نقطه اى كه حداكثر فشار بر آن وارد مى آيد ، بگذاريد.
«آخرين دايره خارجى محاطى ، نمودار نظام سياسى و قانونى اى است كه انسانى مجبور است تحت آن به زندگى ادامه دهد . نظام ديگر كنترل اجتماعى كه ـ بر فردى كه در مركز قرار گرفته ـ اعمال قدرت مى كند ، نظام اخلاقى و آداب و رسوم جامعه است . البته شكى نيست كه قانون ، خود تجلى گر برخى از جنبه هاى پر اهمّيت چنين آداب و رسومى به شمار مى آيد ، ولى تمامى آداب و رسوم و اخلاقيات در كتاب قانون ذكر نمى شود . آنها به صورت دستورات اخلاقى ، روال هاى فكرى و طرز سلوك در ذهن مردم وجود ندارد . پس ما نمى توانيم به علت اين كه براى قاعده اى در كتاب قانون ، تنبيهى وجود ندارد ، فارغ البال مرتكب خلاف كارى هاى اخلاقى گرديم ؛ زيرا همواره تحت فشار افكار عمومى جامعه و اعتقادات اطرافيانمان زندگى مى كنيم . افزون بر نظام هاى اعمال زورى كه هر شخص با عده بسيارى در آنها شريك است ، دو اثر كم اهمّيت ترى از كنترل اجتماعى وجود دارد كه در رفتار روزمره ، شخص مجبور به اطاعت از آنهاست.
مثلاً انتخاب شغل كنترل اجتماعى نظام شغلى افراد به اين علت مهم است كه معمولاً نوع اشتغال ما ، تعيين كننده روش زندگى ما در آينده است . هر موقعيت شغلى ، با خود يك نظام كنترل كننده نيز به همراه خواهد داشت . گاه كنترلى كه از طرف موقعيت شغلى ما اعمال مى شود ، بسيار شديدتر از ديگر نظام هاى كنترل اجتماعى است . سرانجام بايد اقرار كرد گروه اوّليه اجتماعى كه زندگى خصوصى شخص در آن رخ مى دهد ـ يعنى خانواده خويشاوندان و دوستان نزديك ـ نيز به عنوان يك نظام كنترل رفتار شخص ، به شمار مى آيد . گروه اوّليه ، گروهى است كه معمولاً در برگيرنده مهم ترين روابط اجتماعى و احساسى فرد است . به يقين عدم تقبل ، از دست دادن پرستيژ و مورد تمسخر يا تنفر قرار گرفتن از طرف نزديكان ، ضربه هاى شديدترى ، از گروه هايى كه انسان با آنها ارتباط احساسى ندارد ، بر فرد وارد مى كند.
حال اگر به تصوير شخصى كه در مركز يك سلسله دايره متحدالمركز كه هر يك نمودار نوعى نظام كنترل اجتماعى است ، بازگرديم مفهوم قرار داشتن در اجتماع را بهتر درك مى كنيم . چگونگى موقيت ما در اجتماع ، به نيروهايى كه ما را كنترل مى كنند ، مى رسانند و محدود مى سازند بستگى دارد . هر جا هستيم ، تحت كنترل چنين نيروهايى قرار داريم». ۲
