بررسى نظريه ها

1 . كجروى اجتماعى ^۱

بر اساس نظريه تراوس هرشى ، در حال حاضر سه ديدگاه بر جريان مطالعه جامعه شناسى كجروى تسلط دارد : نظريه هاى انگيزشى ؛ نظريه هاى كنترل ؛ و نظريه هاى انحراف فرهنگى.
هرشى براى نظريه هاى انگيزشى ، نظريه نابسامانى اجتماعى را كه از سوى مرتن اظهار شده است ، نمونه مى آورد . او در قسمت نظريه هاى كنترل ، به نظريه خنثى سازى فشار همنوايى از سايكس و ماتزا ، و نظريه موانع داخلى ـ خارجى والتر ركلس مى پردازد . هرشى در قسمت نظريات انحرافات فرهنگى ، دو نظر را بيان مى كند : نظريه پيوستگى اختلافى ِ ادوين ساترلند ، و نظريه انگ زنىِ هوارد بكر.
عده اى ديگر مجموعه نظريات جامعه شناختى كجروى را در دو ديدگاه خلاصه كرده اند؛ ديدگاه وفاق و ديدگاه تضاد . ديدگاه وفاق آن است كه جامعه را در حالت عادى در يك وفاق و هم فكرى و تجانس مى بينند و كجروى را ناشى از برهم خوردن اين توافق مى داند . ديدگاه تضاد آن است كه به علت وجود تضاد در طبقات اجتماعى و فرهنگ هاى آنها ، رفتار يكى را براى ديگرى كجروى مى داند . اكنون به اجمال به اين پنج نظريه مى پردازيم.

1 ـ 1 . نظريه نابسامانى اجتماعى از مرتن

موفقيت اجتماعى ، در هر جامعه ، تعريفى دارد . در جريان اجتماعى شدن ، ويژگى هاى انسانِ موفق ياد داده مى شود . چون هر انسانى انگيزه كسب موفقيت را دارد ، انگيزه كسب ويژگى هاى انسان موفق را پيدا مى كند . قواعد اجتماعى ، شيوه هاى مشروع رسيدن به اهداف را معيّن مى كند . عده اى كه تعريف موفقيت را آن طور كه جامعه آنها را معرفى كرده است پذيرفته اند و راه ها و وسايل مشروع رسيدن به موفقيت را هم در اختيار دارند ، از آن راه ها و وسايل استفاده مى كنند و به موفقيت مى رسند و جامعه نيز احترام خاصى براى آنها قايل است . اين عده همنوايان جامعه هستند.
اما عده زيادى هستند كه نمى توانند تعريف موفقيت را مطابق فرهنگ جامعه خود ، و نيز تعيين راه و وسيله مشروع كسب موفقيت را بپذيرند ؛ چون به اين وسايل دسترسى ندارند . در واقع اگر انگيزه كسب موفقيت در آنها بخواهد شكل جامعه شان را داشته باشد ، براى رسيدن به آن بايد از شيوه هايى استفاده كنند كه جامعه آنها را كجروى مى داند . اگر هم بخواهند از راه هايى كه كجروى پنداشته مى شود استفاده نكنند ، به موفقيت مورد نظر جامعه نمى رسند.
از اين رو ، يا بايد موفقيت بودن كسب آن ويژگى ها را رد و انكار كنند ، يعنى اهداف جامعه را مردود بشمارند كه اين هم به دليل انكار ارزش هاى جامعه نوعى كجروى به شمار مى آيد ، و يا در خود احساس ناكامى و شكست و سركوب كنند و مأيوس گردند كه اين هم نوعى ديگر از كجروى است . همچنين ، يا اهداف و وسايل مورد پذيرش كسب موفقيت را در آن جامعه انكار كنند و منزوى گردند ، و يا ارزش هاى جديدى را اعلام كنند و به اصطلاح در پى ايجاد انقلاب باشند كه صد البته اين افراد نيز از طرفداران ارزش هاى موجود ، كجرو شمرده مى شوند.
رابرت مرتن با بيان اين نظر ، در واقع علت اصلى انواع كجروى ها را ، در ساخت جامعه جست و جو مى كند ؛ زيرا اين جامعه ، دچار نابسامانى اجتماعى (آنومى) شده است و ارزش ها و هنجارهايى را به فرد القا مى كند كه با هم قابل جمع نيستند و فرد مجبور است يكى را انكار كند و دچار نابهنجارى و كجروى شود.
در مورد ايران ، مثال روشنى براى اين نوع نابهنجارى مى توان نشان داد . در جامعه فعلى «عزت نفس يك ارزش است» ^۲ و حفظ آن فضيلت به شمار مى رود . يكى از لوازم آن اين است كه ظاهر لباس ، منزل و نوع پذيرايى از مهمانان ، از ضعف مالى فرد خبر ندهد . از سوى ديگر ، نفقه همسر و فرزندان بر مرد واجب و مقدار و نوع نفقه ، مطابق شأن همسر است . ملاك شأن همسر ، مقدار و نوع نفقه اى است كه پدرش در سال و روز قبل از آمدن به خانه شوهر ارائه مى كرده ، و مستحب است مرد نفقه عيال خود را بهتر از وضع همسرش در خانه پدر بپردازد . خانه بزرگ و وسيله سوارى متناسب ، گوشه اى از سعادت انسان است.
پذيرايى از مهمان ، بايد در حد توان و به صورت نيكو و سخاوتمندانه برگزار شود . موارد فراوانى از اين ارزش ها كه يك نفر ايرانى مسلمان امروزى اگر بخواهد آنها را باور كند و در اندرون خويش انجام آنها را لازم بداند و از ناتوانايى در انجام آنها احساس شرم كند ، به درآمد ماهانه اى دست كم پانزده هزار تومان نيازمند خواهد بود كه يك طبقه منزل عادى در جنوب شهر اجاره كند حداقل با اجاره ماهانه چهار هزار تومان و روزى دويست و پنجاه تومان مخارج و سالانه هجده هزار تومان براى لباس و كفش و مقدارى هم براى مهمانى و پول آب و برق و احياناً تلفن و سالى يك بار سفر به مشهد و زيارت حضرت رضا عليه السلام .
راه هاى مشروع و فضيلت مدارانه كسب درآمد در مشاغل دولتى ، چنين حقوقى به بيشتر كارمندان نمى دهند . كارگران صنايع بزرگ هم ، چنين درآمدى ندارند . پس شغل هايى از قبيل نهادهاى انقلابى ، معلمى و كارمند دولت جمهورى اسلامى بودن ، نمى تواند ما را به آن هدف ها برساند . به بخش خصوصى مى پردازيم و سراغ شبكه توزيع مى رويم كه الآن سخن روز است . در محيطى كه سيصد خانوار بيشتر زندگى نمى كنند ، تعداد خواربار فروشى ها، ميوه فروشى ها، نانوايى ها، قصابى ها، لوازم التحرير فروشى ها و فروشندگان وسايل و اشيايى كه به طور روزمره مورد استفاده افراد گوناگون قرار مى گيرد ، هرگز از پانزده باب كمتر نيست . خواننده مى تواند به اطراف منزل خود نگاه كند و مطلب را ببيند.
اما اگر معدل درآمد خانواده هاى آن محل ـ بيشتر مناطق تهران و شهرستان هاى بزرگ مورد نظر هستند ـ شش هزار تومان باشد و پنجاه درصد درآمدشان خرج مخارج فورى روزمره بشود و پنجاه درصد آن براى اجاره منزل و آب و برق و كرايه رفت و آمد و لباس و كفش سالانه و هزينه بيمارى و پزشك و دارو و امثال اينها ، در واقع اين سيصد خانوار ، مبلغ نهصدهزار تومان در ماه از اين پانزده مغازه مى توانند خريد كنند؛ ^۳ يعنى روزى سى هزار تومان كه به طور معدل ، فروش هر مغازه دو هزار تومان خواهد بود . اگر دست كم درآمد لازم فروشنده مغازه دار كه هم مزد كار صبح تا شب خود ، و هم سود حدود يك ميليون تومان سرمايه گذارى اش در سرقفلى مغازه و تدارك اجناس ، همان پانزده هزار تومان باشد كه براى رسيدن به اهداف مقبول اجتماعى لازم دارد ، آن گاه بايد بيست و پنج درصد كل فروش مغازه دار سود باشد و ماليات هم به دولت بپردازد.
اين جاست كه اين راه براى رسيدن به اهداف پسنديده جامعه ، با عدم پذيرش جامعه روبه رو مى شود و از گران فروشى سخن مى گويند و از سود عادلانه ده درصد و گاه پانزده درصد صحبت مى كنند . حال اگر اين كاسب جزء با كلى كار صبح تا شب و سال ها رنج سرمايه براى داشتن مغازه و جنس ، بخواهد به جاى بيست و پنج درصد سود يعنى روزى پانصد تومان ، ده درصد يعنى دويست تومان درآمد داشته باشد . چهار هزار تومان اجاره مسكن بدهد ، براى كليه مخارجش در ماه دو هزار تومان مى ماند و بايد نان خالى سر سفره بگذارد و لباس مناسب نداشته باشد . اكنون كدام ارزش ها را باور كند : ده درصد سود بردن از فروش ، يا حفظ ظاهر و عزت نفس و پرداخت نفقه عيال در شأن همسر و پذيرايى نيكو از مهمان.
بيشتر افراد جامعه در اين دو راهى اند و به هر يك از چهار شكل متصور روى آورند ، كجروى است . البته همه اين حالت ها جرم نيست و با قوه قضاييه سروكار نخواهد داشت ، ولى براى كسى كه به فكر سلامت روابط اجتماعى انسان ها در جامعه است ، كجروى ، كجروى است ؛ چه جرم شناخته شود و چه انواع ديگر نابهنجارى باشد . اين جاست كه تناقض در اهداف و راه ها و وسايل مورد پذيرش جامعه آشكار مى شود.