1 ـ 2 . نظريه خنثى سازى

نظريه خنثى سازى مى گويد بزهكاران به ندرت كار خود را در تعارض با ضوابط اخلاقى طبقه متوسط جامعه مى دانند . هنجارشكنان ، پيشاپيش روش هاى خنثى كردن نتايج عاطفى رفتارهاى خود را طرح و به همين وسيله ، از زير فشارهاى همنوايى فرار مى كنند . اين گونه افراد به جاى اختراع هنجارهاى جديد ، سعى در توجيه منطقى رفتار خود در قالب هنجارهاى موجود دارند . چهار تكنيك اين جريان را به عهده دارد:
الف) انكار مسئوليت ؛ عده اى از هنجارشكنان ، خويشتن را چون توپ فوتبال معرفى مى كنند كه عوامل متعددى آنها را قربانى كرده است ؛ از اين رو ، خود را مستحق سرزنش نمى دانند . براى نمونه ، در تحقيقى كه در سال 1366 از سوى جهاد دانشكده علوم اجتماعى دانشگاه تهران در مركز بازپرورى معتادان در تهران شده است ، بيشتر مصاحبه شوندگان ، خود را قربانى عوامل متعدد اجتماعى ، اقتصادى ، خانوادگى و فرهنگى دانسته اند.
ب) انكار آسيب ؛ تعداد زيادى از بزهكاران ، براى عمل خود نام معقولى اختراع مى كنند . براى مثال به سرقت اتومبيل ، قرض گرفتن ، يا به برخى از سرقت ها تك ، و به سرقت دوباره صاحب مال مسروقه پاتك مى گويند و با اين نام گذارى ، قبح عمل را از بين مى برند . مطالعه تجربى نشان داده است كه گروه هاى بزهكار زندانى ، عمده ترين منشأ سرايت اين نوع خنثى سازى اثر فشارهاى همنوايى بوده و هستند.
ج ) انكار آسيب ديده و قربانى ؛ از راه بازسازى توجيهى صحنه ، به صورتى كه وضعيت طورى جلوه كند كه قربانى ، مقصر پنداشته شود . براى مثال مى گويند بلايى كه سرش آمد ، سزاى عملش بود.
د) محكوم كردن محكوم كنندگان ؛ اين تكنيك به اين صورت اجرا مى شود كه مسئولان مبارزه با تخلفات را به رياكارى حقه بازى يا انحراف متهم مى كنند . براى مثال گران فروشان و محتكران ، همواره درصدد اين هستند كه يكى از مصوّبات دولتى را ، علت كمبودها و گرانى ها اعلام و به مردم تلقين كنند . اگر خواننده محترم دقت كند ، درمى يابد در اين نظريه ـ كه از سوى دو نفر به نام هاى سايكس و ماتزا بيان شده است ـ به علت پيدايش كجروى توجهى نشده است ، بلكه يكى از راه هاى تداوم كجروى ، يعنى كم شدن فشار عاطفى عليه بزهكاران را توضيح ، و نشان مى دهد كه چگونه اثر كنترل هاى اجتماعى عاطفى و ارزشى توسط كجروان خنثى مى شود . در نتيجه ، صرفاً كنترل هاى اقتصادى و خشونت براى جلوگيرى از ادامه كجروى اين افراد باقى مى ماند و بس . با اين توجيه كه مبانى انواع كنترل هاى اجتماعى چهار گونه است : عاطفى ، ارزشى ، اقتصادى و خشونت.
والتر ركلس ؛ يكى ديگر از صاحب نظران اين مبحث معتقد است عضويت در گروه و روابط متقابل اجتماعى ، تعيين كننده نوع رفتار افراد در شرايط خاص زندگى است . ركلس معتقد است كجروى ، از ناتوانى نظام هاى كنترل كننده سرچشمه مى گيرد . او مى گويد خيلى مفيدتر است كه به جاى اين كه جريان هاى مشوّق كجروى را مطالعه كنيم ، به مطالعه موانع اجتماعى و روان شناختى كجروى بپردازيم . به بيان فلسفه مشايى ، براى وقوع هر حادثه ، بايد مقتضى موجود و مانع مفقود باشد . سخن ركلس اين است كه براى مطالعه كجروى ، نبايد دنبال مقتضيات آن برويم ، بلكه بايد به موانع بروز كجروى بپردازيم . البته نظرات ديگرى وجود دارد كه بر مقتضيات كجروى تأكيد دارند . نظر نابسامانى اجتماعى رابرت مرتن كه تحت عنوان نظريه انگيزشى نقل شد ، به مقتضيات كجروى ، و نه موانع آن توجّه داشت.
موانع بروز كجروى هم دو گونه است : موانع داخلى و موانع خارجى . كنترل هاى روان شناختى داخلى هر كس ، موانع داخلى اند. همين جا يادآور مى شويم كه نظريه فرويد در اين باب ، به مانع داخلى كجروى توجّه دارد . از نظر او ، كجروى ، محصول عدم رشد خود برتر در دوران تكوين شخصيت در كودكى است . از ديد فرويد ، ليبيدو انرژى اصلى غريزه انسان كه همواره در تلاش براى كامجويى است ، از راه خود برتر كنترل مى شود . اگر اين عامل كنترل كننده به طور كامل رشد نكند ، يعنى مانع داخلى كجروى مفقود باشد ، كجروى بروز مى كند . چون از نظر فرويد ، مقتضى در همه و هميشه به شدت وجود دارد ، ولى اگر ارزش هاى اجتماعى در فرد نفوذ كند و جزء شخصت او شود ، مانع داخلى به وجود مى آيد.
دانشمندى به نام اش در تحقيقى نشان داده است كه تصور موفق و محترم از خود ، عايقى در خصوص كجروى است . به عبارت ديگر ، هر كس به اندازه اى كه براى خود ارزش ، اهمّيت و عزت نفس قايل است ، كمتر دچار كجروى مى شود . البته عامل ايجاد كننده اين مانع داخلى در شخصيت افراد ، خانواده و گروه هاى عضويت فرد هستند . از اين رو ، به اين صورت هم مى توان بحث كرد كه ضعف گروه هاى تربيت كننده در انتقال و جايگزينى ارزش هاى اجتماعى به كودكان و افراد تازه وارد اجتماع ، عامل پيدايش كجروى است . خانواده و مدرسه ، از مهم ترين و كارسازترين سازمان هاى اجتماعى هستند كه اين نقش را بر عهده دارند . اين كه تا چقدر موفق شوند ، به ساخت و توانايى آنها بستگى دارد . ترس از عذاب آخرت ، همين نقش را در ميان دينداران ، بازى مى كند.
مانع خارجى كجروى ، انواع فشارهايى است كه از سوى جامعه بر كجروان وارد مى شود . انتظارات گروه از اعضاى خود و درجه سخت گيرى گروه اجتماعى براى اجراى انتظاراتش ، تعيين كننده اين مانع است . قوانين اجتماعى و مجازات ها، طرد فرد نابهنجار از گروه و يا فشار اقتصادى ، همه از اين نوع اند. امر به معروف و نهى از منكر در جامعه ايمانى ، دقيقاً چنين نقشى دارند . به طور معمول تركيب كنترل هاى داخلى و خارجى به كار گرفته مى شوند تا افراد را از فعاليت در راه هاى انحرافى بازدارند . از اين رو ايمان به خدا و ترس از عذاب آخرت در كنار امر به معروف و نهى از منكر ، عدم انحراف مجتمع اسلامى را تأمين مى كند.
در پايان اين بخش ، تذكر اين نكته لازم است كه پذيرش ارزش ها و هنجارهاى اجتماعىِ مانع داخلى كجروى ، از سوى عده اى از صاحب نظران با عبارت «عامل همنوايى» بيان مى شود . اين اختلاف نظر ، به اين مطلب برمى گردد كه آيا انسان ، خود به هم رنگى با جماعت تمايل دارد و خود رو در مراحل رشد ، ارزش ها و هنجارهاى اجتماعى را ياد مى گيرد و با رغبت سعى در عمل كردن به آنها و مقبول واقع شدن آنها دارد و اگر كجرو مى شود ، بايد دنبال عاملى گشت كه نگذاشته است فرد هنجارهاى گروه را بياموزد ، يا برعكس ، فرد به طبع اوّلى خود ، دنبال خودسرى و ارضاى غريزه است و گروه اجتماعى بايد به اجبار و با تنبيه او را به پذيرش قواعد اجتماعى ودار كند . در نتيجه ، جريان اجتماعى شدن كودك و يادگيرى هنجارها و ارزش هاى اجتماعى ، با فشار خانواده و مدرسه انجام مى شود ، نه با ميل و علاقه فرد به همرنگى با جماعت.