روش كار

در بررسى روايات شيوه ما اينگونه بوده است كه ابتدا احاديث مربوط به جامعه شناسى امر به معروف و نهى از منكر از كتب حديثى معتبر استخراج كرده (كه منبع اصلى و محور بحث ما در اين كتاب ، وسايل الشيعه است كه اوّلاً كتاب حديثى جامعى است و در ثانى مورد توجّه حوزه هاى علميه است) و در مرحله دوم به تبيين جامعه شناسى احاديث مطرح شده پرداخته ايم.
در اين كتاب مباحث به دو بخش تقسيم شده است:
بخش اوّل چارچوب نظرى و تحليلى است
الف) بدون ترديد ، بدون اشراف بر مباحث نظرى جامعه شناسى نمى توان به تبيين جامعه شناختى روايات امر به معروف و نهى از منكر پرداخت.
ب) اين مباحث در واقع از دو ديدگاه جامعه شناسان و روان شناسان اجتماعى توأماً مطرح و بررسى شده و با توجّه به تعدد نظرات و ديدگاههاى موجود آن نظرات را توضيح داده و مطلوب را استخراج كرده و در كتاب آورده ايم.
ج ) نكته ديگر اين است كه كتب حديثى به عنوان منبع و ائمه اطهار به عنوان انديشمند مطرح شده اند.
در بررسى روايات و توضيح آنها ارتباط مفاهيم جامعه شناختى مورد بحث در فصل اوّل را با مفاهيم استخراج شده از روايات بررسى نموده ايم و مفاهيم روايات را مورد كنكاش قرار داده ايم.
در اين كتاب به سه دليل از انديشه اجتماعى به جاى جامعه شناسى استفاده كرده ايم :
* اوّلاً مفهوم عام ترى از جامعه شناسى دارد.
* ثانياً به تحليل هاى اجتماعى همراه با نوعى نگاه آرمانى مى نگرد.
* ثالثاً براى پيش گيرى از دامن زدن به مناقشات.
همچنين در تحليل روايات از ادبيات جامعه شناسى استفاده نموده و آنها را به صورت جامعه شناختى ترجمه كرده ايم مثلاً به جاى امر به معروف و نهى از منكر تركيب هاى «تأكيد بر ارزش ها» و «دورى از نابهنجارى هاى اجتماعى» را به كار برده ايم، از اين رهگذر مباحث اجتماعى روايات را با ادبيات جامعه شناختى بيان نماييم و در تحليل روايات نيز از مجموعه ديدگاه هاى جامعه شناسان و روان شناسان و همچنين متفكّرين اسلامى كه مباحث آنان ناظر به مباحث اجتماعى بوده بهره گرفته ايم ؛ از جمله «امام رحمه الله ، شهيد مطهرى ، علامه طباطبايى».
همان طور كه در بالا اشاره شد براى تفسير جامعه شناختى روايات نياز به مقدماتى از روان شناسى اجتماعى و جامعه شناسى داشت كه به صورت پيش نياز مباحث روايات مطرح شده است.
يكى از مباحث بسيار مهم مطرح شده در روايات امر به معروف و نهى از منكر بيان فرهنگ دينى و غير دينى بود كه براى تفسير اجتماعى اين بحث نياز به تبيين فرهنگ و توضيح فرهنگ بود.
در فصل اوّل از حيطه روانى انسان وارد بحث شده ايم چون براى تبيين ريشه هاى فرهنگ در جوامع نياز به بحث از حيطه روان شناسى بود كه در تقسيم بندى هاى انجام شده در كتاب توضيح آن آمده است ؛ سپس تفسير فرهنگ را براساس نيازهاى ايمنى انسان بيان كرده ايم و از اين مباحث براى توضيح و تفسير روايات استفاده كرده ايم براى مثال اين كه دين يك پاره فرهنگ است . و گروه مؤمنان سعى در انتشار آن در جامعه دارند . روند اين پاره فرهنگ توسط جامعه و افراد به يكديگر منتقل مى شود و اين روند نيز اجتماعى شدن نام مى گيرد . براى رابطه بين اين مفهوم و مفاهيم بيان شده در روايات نياز به توضيح مفهوم اجتماعى شدن بود اين بحث در بخش دوم فصل اوّل به تفصيل بيان شد تا در بخش جامعه شناسى امر به معروف مورد استفاده قرار گيرد كه با ذكر مثال توضيح داده شد.
در فصل دوم به بررسى و تبيين نظريه هاى كنترل اجتماعى پرداختيم زيرا براى انتخاب روند مناسبى براى توضيح و تبيين مسائل اجتماعى مى بايست از الگوى مشخصى استفاده شود و براى انتخاب اين الگو به ناچار به بيان چند نظريه مهم از نظريات كنترل اجتماعى كه ارتباط مستقيم با بحث امر به معروف و نهى از منكر دارد پرداخته ايم.
نظريه هاى مطرح شده كه از مباحث كجروى اجتماعى مى باشند ، براى تبيين اين كه چرا جامعه به سوى انحرافات مى رود و چگونه بايد براى كنترل آنها اقدام كرد ، بسيار مناسب است . و در اين بخش با استفاده از اين نظريات و با توجّه به الگوهاى مطرح شده در روايات ابتدا به جمع بندى نظريات كجروى پرداخته و سپس نظريه انتخابى و شيوه بحث مورد نظر در كتاب انتخاب شده است.
در فصل سوم به تطبيق اين اطلاعات به دست آمده از جامعه شناسى و روان شناسى اجتماعى در روايات امر به معروف و نهى از منكر پرداخته و سعى بر اين شده كه با بيان الگوهاى صحيحى از روايات و آيات درباره امر به معروف و نهى از منكر به بررسى دقيق اجتماعى آنها پرداخته شود.
در نهايت در فصل چهارم به جمع بندى مباحث مطرح شده ، به توضيح گروه هاى اجتماعى و روابط بين آنها و به راهكارهاى علمى و عملى مطرح شده در روايات پرداخته ايم.
در پايان لازم مى دانيم كه از زحمات حجه الإسلام دكتر اورعى كه با تلاش فراوان سعى در تبيين آموزه هاى اجتماعى با ادبيات جامعه شناسى داشته اند و نيز از آقاى محسن طوسى كه در تنظيم و ترتيب آن نقش مهمى داشته اند ، كمال تقدير و تشكر را داشته باشيم و اميدواريم ارائه اين گونه تحقيقات گام مؤثرى براى پيشبرد جامعه شناسى اسلامى محسوب گردد.
محمّدرضا ضميرى
مسئول گروه «جامعه شناسى و حديث»
زمستان 1385