مقدمه

پيش تر گفتيم دين ، فرهنگ نيست ، بلكه به مثابه يك پاره فرهنگ از سوى خداوند و به دست رسول او به مردم ارائه مى شود . مردمى كه رسول به سوى آنان فرستاده شده است ، با يك نوآورى روبرويند كه در بحث تغيير فرهنگى به آن اشاره شد.
پذيرندگان دين جديد ، به زبان جامعه شناسى، پذيرندگان نوآورى فرهنگى هستند و ابتدا از نظر اكثريت مردم اجتماع خود ، افراد نابهنجار و كجرو تلقى مى شوند و تحت كنترل اجتماعى قرار مى گيرند . پذيرنده دين جديد ، پاره فرهنگ دين را مى پذيرد و عناصرى از فرهنگ خود را كنار مى گذارد . به تدريج پذيرندگان دين جديد افزايش مى يابند و به گروه اجتماعى تبديل مى شوند . گروهى كه در مورد يكديگر ، بر محور اشتراك در باور به دين جديد ، احساس پيوند مى كنند و تا اندازه اى در تعامل با يكديگرند .
آرمان جديد اين است كه بماند و به نسل هاى بعد منتقل شود و نيز در هر نسل تا حد ممكن گسترش يابد . ماندگارى پاره فرهنگ دين در نسل پذيرنده و نسل هاى بعد ، مستلزم اعمال فرايندهاى اجتماعى كردن و كنترل (مهار) اجتماعى ميان گروه مؤمنان است . ايمان ، گره قلبى (عقد بالقلب) است و تظاهرات آن در گفتار و رفتار مؤمنان در خصوص پاره فرهنگ ، هم پاره فرهنگ را درونى كرده است و هم نسبت به ديگر مؤمنان احساس پيوند دارند . درونى كردن پاره فرهنگ دين (ايمان) و ولايت (احساس پيوند) مؤمنان ، عوامل اصلى امر به معروف و نهى از منكر در درون گروه مؤمنان است و به اتكاى ايمان و ولايت ، مى توان از كفار برائت داشت . اكنون با توجّه به اين فضاى كلى به روايات توجّه مى كنيم.
نخستين مرحله احساس همنوايى با گروه مؤمنان و تعلق خاطر به پاره فرهنگ دين و احساس جدايى از كج رفتاران در بين مسلمانان ، حالتى درونى است كه در روايات مورد نظر ، با عنوان انكار قلبى يا زشت شمردن زشتى ها در درون خود مشخص مى شود . اگر در درون شخصى ، اين حداقل ـ يعنى زشت شمردن زشتى ها در خلوت خود ـ كه هيچ تشويق و تنبيه مشخصى را متوجّه شخص نمى سازد ، وجود نداشته باشد ، مرده اى در ميان زندگان است و هيچ درجه اى از همنوايى با پاره فرهنگ دين و ارزش ها و هنجارهاى دينى ندارد . اگر گروه مؤمنان براساس محور بودن پاره فرهنگ دين تشكيل ، و ديگر پاره فرهنگ هاى موجود در فرهنگ آنان ، گرد اين محور متشكل شده باشد ، تارك انكار قلبى ، نمى تواند عضو اين گروه باشد و در آن بماند ، بلكه به سرعت به عضوى حاشيه اى تبديل مى شود و چه بسا از عضويت خارج مى گردد.
آيا اعضاى معمولى گروه در فرايندهاى اجتماعى كردن و مهار اجتماعى فعال اند؟ سخن اين است كه مطالعات جامعه شناسى درباره ميزان حضور اعضاى گروه هاى اجتماعى در فرايندهاى اجتماعى كردن و مهار اجتماعى ، اين ميزان را چقدر گزارش مى كند؟ يافته هاى جامعه شناسى نشان مى دهد بيشتر اعضاى گروه هاى داراى انسجام ، در مورد ارزش ها و هنجارهاى محورى گروه اجتماعى خود حساس هستند و در فرايندهاى اجتماعى كردن و مهار اجتماعى حاضرند . كنترل هاى عاطفى و ارزشى كه با نحوه مواجهه و نحوه خاصى از گفت و گو همراه باشد ، معمولاً از سوى همه يا اكثريت اعضا اعمال مى شود.
اين كه در يك گروه مؤمن يا مسلم ، نابهنجارى از شخصى سر بزند و تمام يا اكثريت اعضا هيچ گونه كنترلى را اعمال نكنند ، حالتى است كه بايد بررسى شود . ممكن است بانفوذترين عضو گروه اقدام به كجروى كند و به علت اقتدار ويژه اش ، مورد كنترل قرار نگيرد . ممكن است شخص كجرو ، برخى هنجارهاى غير محورىِ گروه را نقض كند و با كنترل جدى روبه رو نشود . پس طبيعى است كه اگر هنجارى غير محورى از سوى يك عضو بانفوذ نقض گردد ، با كنترل اجتماعى روبه رو نشود ، امّا در غير اين صورت ، معمولاً در گروه هاى كوچك و بزرگ اجتماعى ، اكثريت افراد در مورد بيشتر نابهنجارى ها و به ويژه تخلف از باورها ، ارزش ها، نهادها و هنجارهاى محورى گروه ، واكنش نشان مى دهند.
ممكن است در يك جامعه با تعدد گروه ها، شخصى رفتار نابهنجارى انجام دهد و كسى كه كار او را مى بيند ، در تعامل مستقيم با او نباشد . در اين صورت ، معمولاً درهم كشيدن چهره ، رفتار نابهنجار شخص ياد شده را تغيير نمى دهد و حتّى تذكر و بازداشتن زبانى نيز تأثير قابل توجهى ندارد . چون عمل كننده و شخص نهى كننده ، در تعامل و پيوستگى به يكديگر نيستند ، مگر اين كه نهى يك نفر ـ در صورت بى اعتنايى شخص عمل كننده ـ از سوى ديگران تأييد شود و آنها نيز همراه با بازدارنده ، به نكوهش شخص بدكار بپردازند.