1 . انديشه اجتماعى شدن در روايات

تا اين جا گفتيم كه انكار قلبى ، حداقل احساس همنوايى با پاره فرهنگ دين و جدايى از كج رفتاران در ميان مسلمانان است . قدم جدى تر در زشت شمردن بدى ها، بروز اين زشت شمارى از راه درهم كشيدن چهره است . درهم كشيدن چهره ، به عنوان نماد و نشان دهنده نارضايى ، در موارد بسيارى و در فرهنگ هاى متعددى به كار مى رود و نوعى كنترل عاطفى به شمار مى آيد . اين كار ، بر تمايل شخص به مورد قبول ديگران بودن اثر مى گذارد و خلاف تحقق اين تمايل است و نوعى تنبيه و رنجاندن شخص كجرو شمرده مى شود.
اعتراض به كجروى و اصرار بر ترك كجروى و رعايت هنجارها ، مرحله بعدى كنترل اجتماعى است . نهى زبانى ، عنوان همين مرحله است . براساس بحث هاى مربوط به گروه ، سازمان ، موقعيت ، پايگاه و اقتدار ، اقدام به نهى زبانى ، اتخاذ موقعيتى مقتدر در مورد شخص كجرو است . اگر شخص برتر در موقعيت اقتدارى قرار داشته باشد ، اين عمل ، هم آسان است و هم در چارچوب ساختار گروه قابل فهم و پيش بينى . امّا اگر عضو ساده گروه و سازمان بخواهد چنين موضعى در مورد احرازكننده موقعيت برتر بگيرد ، ناسازگار با ساختار معمولى سازمان و مشكل است . براى مثال ، اين كه نگهبان اداره بخواهد رئيس آن جا را مورد اعتراض و نكوهش قرار دهد . اتخاذ موضع اقتدارى براى عضو كم و بى اقتدار ، با واكنش اعضاى سازمان روبه رو مى شود و قابل تنبيه تلقى مى گردد.
نكته ديگر اين كه اگر در يك جامعه شهرى پرجمعيت ، عضوى به اشخاص ناآشنا در خيابان و پارك اعتراض كند ، تأثير اعتراض بر عضو مرتبط و آشناى گروه را ندارد ؛ چون نظر رهگذاران ، براى شخص جدّى و مهم نيست ؛ مگر اين كه اين اعتراض ، افكار عمومى را پشت سر خود داشته و مورد حمايت آن باشد.
در روايت ، تصريح شده است كه هر كه به سوى زمامدار ستمگرى گام بردارد و او را به رعايت فرامين الهى فرمان دهد و او را موعظه كند و بترساند ، همانند پاداش انسان ها و جنّيان براى اوست . اين تصريح ، از دشوارى اين عمل خبر مى دهد.
مرحله ديگر كنترل اجتماعى ، اعمال زور است كه از راه ضرب و جرح و حتّى قتل ، بايد جلوى تخلف از ارزش ها و هنجارها را گرفت . اين كنترل ، مهار خشن است و معمولاً در گروه هاى داراى پيوستگى و وفاق ، عمل نمى گردد و به گروه ها و سازمان هاى ادارى مشكل و بى انسجام اختصاص دارد . گروه هاى مختلف جامعه در خصوص يكديگر چنين حالتى دارند.