1ـ 1 . شكل گيرى گروه يا سازمان اجتماعى بر محور ايده ها

گفته شد كه تعامل افراد مى تواند گسسته يا پيوسته باشد و چون عمل داراى معناست ، عمل دو سويه افزون بر معنادارى ، مستلزم تفاهم طرفين است ؛ يعنى هر عاملى بايد معناى عمل طرف مقابل را درك كند . اگر طرفين تعامل در معانى عمل هاى خود توافق داشته باشند ، به حالت اشتراك در معانى عمل مى رسند و باورهاى مشترك در جنبه هاى هستى شناختى ، ارزش شناختى و زيباشناختى ، آنها را به ارزش هاى مشترك و هنجارهاى مشترك رهنمون مى گردد . چنين تعاملى با تفاهم و توافق بر معناى كه اشتراك باور ، ارزش و هنجار را همراه دارد ، در طرفينِ تعامل ، احساس پيوستگى ايجاد مى كند . افرادِ داراى تعامل نسبتاً مستمر و داراى احساس پيوستگى ، گروه اجتماعى هستند . در ميان باورهاى مشترك گروه اجتماعى ، برخى باورها محورى و در نتيجه اساسى اند و برخى عناصر فرهنگى بر گرد باورها و معانى محورى ايجاد شبكه مى كنند و پاره فرهنگ ها را به وجود مى آورند . مجموعه پاره فرهنگ ها در ارتباطى متقابل ، شبكه اى در هم تنيده ايجاد مى كنند كه فرهنگ يك گروه يا اجتماع يا جامعه است.
در گروه مؤمنان اوّليه به اسلام ، اصل توحيد محورى ترين باور بود كه با عبارت لا اله الّا اللّه بيان شد . شعار پيامبر اسلام اين بود كه «قولوا لا اله إلّا اللّه تفلحوا» و همه تعالى اسلام در عمل فردى ، عمل اجتماعى و عمل جمعى ، و نيز در ابعاد عبادى ، اقتصادى و سياسى ، بر محور اصل توحيد ، نفى بندگى غير خدا ، پيروى از خداوند ، دورى از ظلم و تقواى الهى شكل گرفت.
گفتيم فرهنگ ، معناى عمل ، چگونگى عمل ، پيوند عمل ها، پيوند عاملان و ملاط تشكيل گروه اجتماعى است . امام صادق عليه السلام فرمود : «هر كس براى خدا دوست بدارد و براى خدا دشمن بدارد و براى خدا بخشش كند ، از كسانى كه ايمانش كامل شده است» ؛ يعنى در خرده فرهنگ گروه اجتماعىِ مؤمنان ، محور همه باورها ، ارزش ها، نمادها و هنجارها ، اصل توحيد ، اطاعت از خداوند و رعايت تقواى الهى است. ^۱
با توجّه به نكات ياد شده ، پيوند گروهى مؤمنان با محور بودن اصل توحيد (اصل ولايت مؤمنان) ، ارزشمند تلقى مى شود و هر چه پيوند عميق تر شود ، اين ارزش متراكم تر مى گردد . روايات ، بر ميزان بالاى اين ارزش تأكيد مى كنند . ^۲ امام صادق عليه السلام فرمود : «همانا دو مسلمان با يكديگر ملاقات (تعامل) مى كنند . پس آن كه محبتش به دوستش (هم پيوند ايمانى اش) شديدتر است ، برتر و ارزشمندتر است».
اصولاً هيچ ايده اى بدون دليل در يك گروه يا سازمان اجتماعى و بدون قرار گرفتن در جريان تعامل انسان ها باقى نمى ماند . در اين باره تحت عنوان تداوم پاره فرهنگ دين نيز سخن مى گوييم . در مطالب پيشين گفتيم گروه يا سازمان اجتماعى بر محور ايده ها شكل مى گيرد و اكنون اضافه مى كنيم كه شرط لازم براى تداوم و بقا ايده ها، تجلى در گروه يا سازمان اجتماعى است .
اگر ايده اى وارد جريان تعامل نشود ، ايده مشترك ميان اشخاص نخواهد شد و اگر ايده اى مشترك ميان اشخاص نباشد ، عنصرى از فرهنگ يا خرده فرهنگ گروه ، اجتماع يا جامعه نخواهد بود . اگر ايده اى، عنصرى از خرده فرهنگ يا فرهنگ نباشد ، از حمايت الزام هاى گروهى برخوردار نمى شود . اگر ايده اى از حمايت الزام هاى اجتماعى برخوردار نشود ، بر جريان اجتماعى شدن و كنترل اجتماعى سوار نمى شود . ايده اى كه بر جريان اجتماعى شدن و كنترل اجتماعى سوار نباشد ، به نسل بعد و افراد ديگر منتقل نمى شود و ايده اى كه به نسل بعد و افراد ديگر منتقل نشود ، دوام نمى يابد . پس اگر ايده اى در گروه يا سازمان اجتماعى تجلى نيابد ، دوام و بقا نخواهد يافت.
با دقت مى توان دريافت كه ايده محورى در تشكيل گروه اجتماعى مؤمنان ، اصل توحيد است . چه چيزى بهتر از همه مى تواند حافظ ايمان به توحيد و تجلى بخش اصل توحيد در جان انسان ها باشد؟ بر اساس سخن يادشده ، گروه اجتماعى مؤمنان ، بهترين حافظ آن است.
روزى رسول خدا صلى الله عليه و آله از يارانش پرسيد : «محكم ترين و مورد اعتمادترين دستاويز ايمان چيست؟» گروهى گفتند : خدا و رسولش داناترند . برخى گفتند : نماز . بعضى ديگر گفتند : زكات . عده اى ديگر گفتند : روزه . بعضى ديگر گفتند : حج و عمره ، و برخى ديگر گفتند : جهاد . پس رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : «اينها باارزش است ، ولى مورد اعتمادترين دستاويزِ ايمان نيستند . مورد اعتمادترين دستاويز ايمان ، دوستى در راه خدا ، دشمنى در راه خدا ، يارگيرى و پيوند با دوستان خدا و جدايى و دورى از دشمنان خداست». ^۳
نماز ، زكات ، روزه و حج ، مراسم دينى اند و مراسم دينى ، حامل معانى دينى و نگه دارنده آن است . جهاد نيز تلاش براى برطرف ساختن موانع بقاى مؤمنان و گسترش دعوت است . امّا همه مراسمى كه حامل معناست و عمل جهادى مؤمنان كه حافظ تداوم است و بدون وجود چنين گروهى ، مراسم كه عنصرى فرهنگى است ، باقى نمى ماند . گروه اجتماعى مؤمنان ، بدون احساس پيوند مؤمنان و احساس جدايى از كافران و مشركان ، واقعيت خارجى نخواهد داشت . ايمان بودن اين گروه اجتماعى نيز بدون محور بودن خدا و توحيد ، در تعامل هاى گسسته و پيوسته و در پيوند و جدايى اشخاص تحقق نمى يابد.