مى تواند سبب نزول آيه باشد و باقى نادرست است.
وجود همين طبيعت معين در«سبب نزول» است كه آن را به عاملى نيرومند و تعيين كننده در تفسير قرآن بدل ساخته است… گرچه دشوارى پژوهش در اين موضوع با ميزان نيرومندى آن برابرى مى كند و بلكه شايد گاهى، به علت آشفتگى، تناقض و جعل در روايات، بر آن غالب مى آيد.
بر پژوهشيان تفسير و علوم قرآن است كه با تلاش و پشتكار به اين وادى وارد شوند و دستاوردهاى پژوهش خويش را به امت مسلمان و نسلهاى آينده تقديم كنند، چراكه در هر حال اين دستاوردهاى تازه در فهم قرآن و سيره و بلكه در فهم عقايد و فقه و به طور كلى در فهم اسلام مفيد خواهد بود.
در باب اهميت پژوهش در اسباب نزول قرآن به همين اشاره كوتاه بسنده مى كنم.

بخش اوّل: آخرين سوره و آيه اى كه نازل شد

جاى شگفتى نيست كه مسلمانان در مورد نخستين آياتى كه بر پيامبر(ص) نازل شد،اختلاف دارند، چرا كه اينان در آن هنگام مسلمان نبودند. وانگهى در زمان حيات پيامبر جز اندكى از آنان آنچه را كه از پيامبر(ص) شنيدند ننوشتند، به همين جهت پس از او درباره احاديث و سيره وى اختلاف كردند.
به همين دليل جاى تعجّب نيست كه در شناخت نخستين سوره يا آيه اى كه بر پيامبر(ص) نازل شد بنابر نقل سيوطى در«الاتقان» با چهار قول روبرو مى شويم: سوره اِقراء، سوره المدّثر، سوره الفاتحة و يا آيه بسملة(بسم الله الرحمن الرحيم). ^۱
اما شگفت اينجاست كه مسلمانان در تعيين آخرين سوره يا آيه نازل شده نيز اختلاف كرده اند، در حالى كه در آن هنگام، يعنى در سالهاى آخر عمر پيامبر(ص) مسلمانان داراى دولتى بودند و امّتى را گرد پيامبر(ص) تشكيل داده بودند، و پيامبر(ص) نيز اعلان كرده بود كه بزودى از ميان آنان خواهد رفت. پيامبر(ص) آخرين حج خويش(حجةالوداع) را با