د. حجّيت از باب توسعة تعبّدي در سيره: تبيين اين نظريه، در مباحث بعدي مي‌آيد. ۱
احاديث قابل اعتماد در شريعت
در حوزة شريعت، به طور اجمال، به دو گروه از اخبار و احاديث اعتماد مي‌شود:
الف. احاديث داراي حجّيت وجداني (: قطعي يا اطميناني)،
ب. احاديث داراي حجّيت اعتباري و قراردادي.
احاديث با حجّيت اعتباري خود نيز بر دو دستهاند: 1. طيف احاديث غير وجداني مورد وثوق نوعي در سيرة عُقَلا، 2. طيف احاديث مشمول توسعة تعبّدي در سيرة عُقَلا؛ يعني احاديثي که در عرف عامّ عُقلا حجّت شمرده نمي‌شود.
و اينک توضيح بحث:
احاديث مورد اعتماد در سيره عُقَلا
در سيرة عُقَلا، در هر موردي، به هر خبري بسنده نمي‌شود، بلکه پذيرش خبر منوط به پيدايش وثوق و اعتماد است. ميزان وثوق لازم در هر جايي را نيز به ميزان اهمّيت مورد و خطرات و خسارات احتمالي‌اش مربوط مي‌سازند. پس در عرف عامّ، نوع مردم، به طور اجمال، به دو گونه خبر اعتماد مي‌کنند:
الف. احاديث داراي حجّيت وجداني،
ب. احاديث مفيد وثوق نوعي،
بلي نوع مردم بسا در عرف‌ها و محدوده‌هاي قراردادي و خاصّ خود، در پذيريش خبر، سخت‌گيري يا تسامح ويژه‌اي را نيز اعمال نمايند؛ همچنان که اهل شرع در عرف خاصّ خود، به طيف اخبار ذيل نيز عمل مي‌کنند:
ج. احاديث مشمول توسعة تعبّدي در سيره.
الف. احاديث داراي حجّيت وجداني: ۲ اين احاديث بر دو دستهاند:
1. حديث مفيد علم: آنان در برخي امور فوق‌العاده مهمّ و خطير، جز به علم و قطع، يعني اعتقاد جازم و صد در صد، اعتماد نمي‌کنند و بدان ترتيب اثر نمي‌دهند. ۳
2. حديث مفيد اطمينان شخصي: آنان در اموري مهمّ، با ميزان اهمّيتي کمتر از بالا، علاوه بر علم، به اطمينان شخصي نيز ترتيب اثر مي‌دهند. البتّه اگر اين اطمينان شخصيِ قابل انتقال و پذيرش ديگران نباشد، حجّت اصولي شمرده نمي‌شود، بلکه با پذيرش مسئوليت شخصي همراه خواهد بود. ۴ پيدايش
1.براي تحقيق بيشتر ر.ك: «نظريه توسعه تعبدي در حجّيت خبر»، ص۱۰۱ ـ ۱۰۲ .
2.چون احاديث داراي حجّيت وجداني نيز مورد اعتماد در سرة عقلا قرار مي‌گيرند، آن را از «طيف احاديث عقلايي» شمرديم؛ ليكن اين قسم نيازي به تأمين اعتبار از سيرة عقلا ندارد، بلكه حجّيت آن ضروري و عقلي است .
3.در دلالت چنين احاديثي بر ظهور نيز، شرط حجّيت ظواهر اين روايات، فحص از قراين اراده معناي خلاف ظاهر و احراز نبود آنهاست؛ و حدّ اين فحص نيز حصول اطمينان و وثوق به نبود قراين خلاف است. پيدايش اين اطمينان در خصوص چنين مواردي نيز، در عمل، منوط به حصول جزم به نبود قراين مورد اشاره است (ر.ك: همين مقاله، مبحث «ميزان قوت سند و دلالت در اخبار عقلايي و تعبدي») .
4.زيرا احاديث مفيد قطع و اطمينان، حجيتشان وجداني است، نه اصولي؛ يعني در صورت خطا و تخلّف قطع و اطمينان از واقع، خود قطع و اطمينان عذر وي محسوب نخواهند شد و به اصطلاح، معذّريت ندارند؛ البته اگر در مبادي پيدايش يقين و اطمينان بر خطا تقصير نكرده باشند، تنها آسيب‌ها و مسئوليت‌هاي تكويني و وضعي متوجه شخص مي‌شود و ديگر استحقاق نكوهش و عقوبت را نخواهد داشت. معذوريت مستضعفان فكري نيز بر همين مبنا قابل توجيه است .
