حمّاد بن عيسى بن عبيده كوفى بصرى
ابو محمّد جهنىّ، از اصحاب امامان صادق، كاظم، رضا و جواد(ع) است، اما به تصديق علماى رجال، او از اين بزرگواران جز در مواردى محدود، نقل روايت ندارد. در اين مورد، نجاشى مى نويسد:
از حمّاد، روايتى از امام رضا و امام جواد(ع) به ثبت نرسيده است. ۱
در مورد امام صادق(ع) نيز با آنكه حمّاد معاصر آن حضرت بوده، ولى بيشتر روايات خود را با واسطه عبداللّه بن مغيره و عبداللّه بن سنان از آن بزرگوار نقل كرده است. ۲
حمّاد خود مى گويد:
من و عبّاد بن صهيب بصرى، دويست حديث از ابو عبداللّه صادق(ع) شنيديم. عبّاد همه را به خاطر سپرد و براى ديگران بازگو مى كرد؛ امّا من تنها هفتاد حديث را به خاطر سپردم؛ لكن بعدها نسبت به پنجاه حديث آن دچار ترديد و شك شدم و هم اينك به نقل بيست حديث كه به صحّت آن از امام صادق(ع) اطمينان دارم، بسنده مى كنم. ۳
بنابراين، ايشان در نقل روايت و انتساب آن به اهل بيت پيامبر(ص) بسيار محتاط و دقيق بوده است. اخيرا يكى از معاصران بر صحيحه بيانيه حمّاد كه در بحث نماز معروف است، مناقشه اى وارد كرده ۴ كه بزرگانى چون استاد جعفر سبحانى و استاد غلامرضا عرفانيان به آن پاسخ داده اند. ۵
1.رجال النجاشى، ص۱۴۲، ش۳۷۰
2.همان.
3.رجال الكشى، ص۳۱۶، ش۵۷۱
4.ر. ك: معرفة الحديث، محمد باقر بهبودى، ص۳ (مقدمه كتاب). اين روايت در منابع فراوانى آمده است (از جمله نك: فروع الكافى، ج۳، ص۳۱۳ـ۳۱۵، ح۸؛ من لايحضره الفقيه، ج۱، ص۲۹۸،ح۲؛ تهذيب الأحكام، ج۲، ص۷۷، ح۶۹).
5.جامع الشرائع، ابن سعيد حلّى، ص۱۶ از مقدمه كتاب (پاسخ استاد جعفر سبحانى)؛ مشايخ الثقات، حلقه ثانيه، ص۸۷(پاسخ استاد عرفانيان).
