نتيجه اين سخنان، بى ترديد مدح يا به اصطلاح «تعديل» محمد بن عيسى است؛ ولى شيخ طوسى در «رجال» و «فهرست» خود نظرى ديگر دارد؛ شيخ، در «فهرست» نوشته است:
محمد بن عيسى بن عبيد اليقطينى، ضعيف است و ابو جعفر محمد بن على بن بابويه (شيخ صدوق)، نامبرده را از جمع راويان «نوادر الحكمة» (از تأليفات محمّد بن احمد بن يحيى) استثنا و خارج كرده و گفته است: «رواياتى كه مختصّ وى و او در نقلش منفرد باشد، روايت نمى كنم»؛ همچنين گفته اند كه وى بر مذهب غاليان بوده است. ۱
او در «رجال» خويش از محمد بن عيسى در چهار موضع (اصحاب امامان رضا، هادى و عسكرى(ع) و كسانى كه از امامى روايت نكرده اند، نام برده و در دو جا او را ضعيف دانسته است: يك بار بنا به گفته قمى ها و بار دوم بدون هيچ قيدى. ۲
نتيجه اين سخنان، بى ترديد ذمّ يا جرح محمّد بن عيسى است. نتيجه گيرى نهايى آنكه هرگاه درباره يك راوى، دو وصف متعارض (مدح و ذمّ) وارد شود، آن دو، يكديگر را خنثى مى كنند و راوى را «بدون وصف: مجهول» بر جاى مى گذارند و روايت راوى مجهول در خور اعتنا نيست. ۳
بنابراين در تبعيّت شيخ صدوق از استثنائات استادش ابن الوليد، نبايد استثنايى وجود داشته باشد؛ بويژه كه در «رجال» نجاشى، مادح محمّد بن عيسى، ذيل شرح حال وى درباره شيخ صدوق، روايتى نقل شده كه در آن، صدوق عدم اعتماد استادش را نسبت به نوع خاصّى از روايات محمّد بن عيسى، به ديگران گفته و به آنان اعلام داشته است. ۴
1.الفهرست، ص۲۱۶، ش۶۱۱
2.رجال الطوسى، ص۳۶۷، ش۵۴۶۴ و ص۳۹۱، ش۵۷۵۸ و ص۴۰۱، ش۵۸۸۵ و ص۴۴۸؛ ش۶۳۶۱
3.بنگريد به: معجم رجال الحديث، ج۱۷، ص۲۸۳
4.به نقل از شيخ طوسى در«الفهرست»، عدم اعتماد شيخ صدوق به روايات متفرّده محمدبن عيسى را، اندكى پيشتر بيان كرديم.
